Human Enhancement. Impact, 4 voorbeelden & kansen

Human Enhancement. Wat is dat eigenlijk? Wat is er op tegen om jezelf te verbeteren, of dat nu met technologie of supplementen is? Dat heeft te maken met de impact die de acties van een individu kunnen hebben op de maatschappij. Dat biedt kansen, maar ook risico’s en gevaren.

Wat is human enhancement?

Human enhancement is vrij vertaald: mensverbetering. Binnen mijn Biohacking Model is human enhancement één van de drie pijlers, naast self tracking en human performance improvement. De definitie van ‘human enhancement’ is het gebruik van biomedische technologieën die andere doelen hebben dan het genezen of voorkómen van ziekten.

Denk bijvoorbeeld aan bionische onderdelen zoals in de film Ghost in the Shell (afbeelding bovenin).

Uitleg human enhancement

In een rapport uit 2008 van Etag, een samenwerkingsverband van een aantal Europese onderzoeksinstituten, wordt human enhancement als volgt gedefinieerd: ‘modificatie gericht op verbetering van individuele menselijke prestaties en tot stand gebracht door op wetenschap gebaseerde of op technologie gebaseerde interventies in het menselijk lichaam’ [link onderin].

Bij het deel over de betekenis van human enhancement formuleer ik een aantal definities om het onderscheid met andere termen zoals biohacking, transhumanisme, human augmentation en cybernetische verbetering te maken.

Hoe dan ook brengt human enhancement allerlei vragen naar boven. Hoe perfect kunnen we onszelf maken? Hoe perfect willen we onszelf maken? Wat is het effect op onszelf, en op de maatschappij om ons heen?

Samenvatting

Hieronder volgt alvast een opsomming met de belangrijkste punten.

#1 Human enhancement gaat om het gebruik van technologische middelen om de mens te verbeteren. In tegenstelling tot het gebruik van technologie in de gezondheidszorg, worden deze methoden toegepast op gezonde individuen.

#2 Verbetertechnologieën waar ik momenteel de meeste potentie van zie, is genetische modificatie. Momenteel worden farmaceutische verbetermiddelen het meest gebruikt.

#3 Voorstanders vinden dat het gebruik van verbetertechnologieën iets is wat ons mens maakt. Tegenstanders vinden dat juist dat het onze autonomie en menselijkheid schaadt. Onze gebreken en fouten maken ons juist menselijk.

#4 Human enhancement heeft een enorme impact op allerlei domeinen, waaronder geopolitieke verhoudingen, oorlogsvoering, wetgeving en sport. Om die reden is het complex om hier als individu of land zelfstandig afwegingen in te maken.

#5 De discussie rondom human enhancement blijft wat mij betreft los van dogma’s, zoals ‘technologie is per definitie goed of slecht’. Mijn visie is dat we per technologische toepassing afwegen of deze in lijn is met onze principes.

In de rest van dit artikel komen deze punten terug, met een onderbouwing en andere inzichten.

---

Spreker human enhancement

Op mijn Engelse YouTube-kanaal maakte ik deze video over dit onderwerp. Bekijk de video hieronder:

In 2020 gaf ik een webinar voor de Universiteit Twente:

Eind 2019 sprak ik op een evenement van KNVI Noord in Groningen over human enhancement. Bekijk de video hieronder:

---

Definitie human enhancement

Welke series, films en fictie-boeken raken belangrijke punten als het gaat om human enhancement? Hierover maakte ik een korte video. Onderin lees je meer over de films, series en boeken die ik behandel in de video, samen met nog een paar andere lees- en kijktips.

Bekijk de video hieronder:

---

Human Enhancement model

In deze mindmap staan de diverse onderdelen en hoe ze in mijn ogen samenhangen:

Zoals je kunt zien is human enhancement nauw verbonden aan andere termen voor mensverbetering, zoals biohacking, human augmentation en het transhumanisme.

---

Opbouw artikel

Dit artikel is als volgt opgebouwd.

• Deel 1 gaat over de betekenis van de term human enhancement, inclusief de overeenkomsten en verschillen met andere termen.
• In deel 2 beschrijf ik een aantal voorbeelden, inclusief een paar manieren om deze voorbeelden te classificeren.
• In deel 3 komen methoden aan bod, waaronder genetische, mechanische, farmaceutische en geneeskundige manieren.
• In deel 4 richt ik me op de voor- en tegenstanders van human enhancement, gevolgd door de meningen van Amerikanen en Nederlanders.
• Deel 5 gaat over de impact van verbetertechnologieën, bijvoorbeeld op het vlak van geopolitiek en sport.
• Deel 6 gaat over de ethische vraagstukken rondom mensverbetering.
• In deel 7 focus ik me op de mogelijke langetermijnconsequenties.
• In deel 8 bespreek ik wat voor acties we kunnen nemen om de ontwikkeling van human enhancement in goede banen te leiden.
• In deel 9 deel ik mijn conclusie.

Na de conclusie bespreek ik in deel 10 een aantal boeken, series en films over dit thema. Tot slot vind je alle links in de leeslijst onderin het artikel.

---

In dit deel schrijf ik over de betekenis van human enhancement en het verschil met andere termen die in dit domein worden gebruikt.

Betekenis human enhancement

Ter verduidelijking geef ik een korte beschrijving van andere termen die een overlap hebben met human enhancement:

• biohacking is het zelf verbeteren van het menselijk lichaam met (experimentele) technologie [link]. Hieronder vallen onconventionele methoden zoals DIY-grinders die electronica in hun lichaam stoppen of biohackers die zichzelf genetisch willen modificeren;
• transhumanisme is een filosofische stroming die streeft naar het doorbreken van biologische grenzen, waaronder veroudering [link];
• human augmentation is het toevoegen of uitbreiden van functies aan het menselijk lichaam;

Ik zal zeker niet ontkennen dat andere auteurs en experts de termen op een andere manier interpreteren, maar dit is het onderscheid dat ik gebruik.

Zelf merk ik dat het verschil tussen biohacking en human enhancement het meest diffuus is. Het verschil dat ik duid is dat human enhancement ook kan worden aangeboden door een (commerciële) organisatie, zoals de hersenchips van Neuralink die ik later beschrijf. Biohacking heeft een nadrukkelijke experimentele context, dat valt terug te herleiden tot de ideeën van computerhackers en de open source beweging.

De term ‘human enhancement’ wordt veelal gebruikt in wetenschappelijke literatuur rondom mensverbetering, meer nog dan de term ‘biohacking’. Dit besprak ik onder meer in mijn interview voor de podcast met professor Maartje Schermer van de Erasmus Universiteit [link onderin].

Human Augmentation

Toen ik voor het eerst in aanraking kwam met human enhancement legde ik direct de link met het computerspel Deus Ex. Daarin kan je bepaalde modificaties voor je lichaam kopen, zoals bionische ogen voor nachtzicht, een implantaat voor meer stabiliteit in je hand of mechanische benen om harder te rennen.

Deze voorbeelden vallen nauw samen met mijn definitie van zowel human enhancement (verbetering) als human augmentation (uitbreiding).

Cybernetic enhancements vertaling

Een term die in het Engels dikwijls wordt gebruikt is ‘cybernetic enhancements’. In het Nederlands is dat vrij vertaald ‘cybernetische verbeteringen’. Cybernetica staat voor de wetenschap die zich bezighoudt met besturing van biologische en mechanische systemen met behulp van terugkoppeling.

De term wordt ook gebruikt voor het aanduiden van de fysieke versmelting tussen mens en machine. Het menselijke lichaam wordt verrijkt of vervangen met elektronische of mechanische onderdelen.

Cybernetica is de fysieke versmelting tussen mens en machine

Alex Pearlman

Vanuit die beschrijving, die wordt gedeeld door Alex Pearlman, schaar ik cybernetische verbetering onder human augmentation [link onderin].

Visie: NBIC convergentie

Onder de redactie van William Sims Bainbridge verscheen in 2006 het boek Managing Nano-Bio-Info-Cogno Innovations: Converging Technologies in Society [link onderin]. Zoals de titel al veronderstelt, introduceert dit boek het concept van de NBIC-convergentie. Hiermee doelt men op de samenkomst van een aantal technologische ontwikkelingen die elkaar onderling versterken.

Een van de doelstellingen van NBIC is het handhaven en verbeteren van menselijke prestaties. De auteurs en onderzoekers denken onder meer aan het verbeteren van de sensorische capaciteit bij veroudering, het gebruik van implantaten en brain-computer-interfaces.

Hun gedefinieerde doelstelling is in essentie human enhancement, waardoor ik NBIC zie als een visie of een methode om mensverbetering te bereiken.

Onderscheid

Naast de definities van Human Augmentation, cybernetics enhancement en NBIC-convergentie zijn er aantal criteria waar ik human enhancement aan wil toetsen.

1. Genezing;
2. Individualiteit;
3. Tijd;
4. Tijdelijkheid;
5. Context;
6. Realisme.

Deze criteria leg ik hieronder verder uit.

1 Genezen of verbeteren

Dit is het bekendste onderscheid binnen (biomedische) technologie. Neem bijvoorbeeld het implanteren van elektronische apparatuur in het menselijk lichaam. In het geval van een pacemaker wordt een patiënt geholpen.

Maar als je als individu technologie gebruikt om jezelf te verbeteren, zoals ik ook bij mezelf een chip heb laten zetten, dan wordt het gezien als verbetering [link onderin].

2 Individu versus collectief

Is het een keuze die je zelf maakt of die voor je wordt gemaakt? In het huidige wereldbeeld is het onwaarschijnlijk dat methoden van bovenaf worden opgelegd. Dit besprak met ik professor Maartje Schermer: ‘Kun je vaccinaties ook als human enhancement beschouwen?’ Zij antwoordde dat sommige van haar collega’s dit inderdaad zo zagen. Je wordt immers geboren zonder de resistentie tegen bepaalde virussen.

Toch vind ik dit zelf geen human enhancement. De reden hiervoor is dat het een methode is die voor iedereen beschikbaar is en algemeen geaccepteerd wordt.

3 Tijd

In aansluiting op het vorige punt kan ons perspectief wat geaccepteerd is gedurende de tijd veranderen. Waar we sommige ingrepen nu nog zien als verbetering, kan het voor volgende generaties het nieuwe normaal zijn.

Neem bijvoorbeeld koffie. Toen dit werd geïntroduceerd en de eerste drinkers het opwekkende gevoel hadden ervaren, was koffie niet zo vanzelfsprekend als nu. In de context van die tijd zou koffie onder human enhancement vallen.

4 Tijdelijk of permanent

Dit is de mate waarin een methode voor verbetering tijdelijk of permanent is. Neem zoiets als het zichtvermogen. Denk bijvoorbeeld aan een slimme contactlens, zoals die momenteel wordt ontwikkeld door Samsung [link onderin]. Volgens een patentaanvraag wil de fabrikant dat je met de lens foto’s maakt, en de informatie vervolgens op het scherm geprojecteerd wordt en verbonden is met je smartphone.

Je kan twisten of dit onder human enhancement valt of niet. Mocht de technologie nog experimenteel zijn en nog niet maatschappelijk geaccepteerd, dan zou het volgens het vorige criteria wel vallen onder human enhancement. Dit in tegenstelling tot reguliere brillen, contactlenzen en kleding.

Een bionisch oog, zoals in science-fiction films zoals Terminator, valt wat dat betreft makkelijk te classificeren als human enhancement. Dat gaat namelijk om een permanente verbetering met extra capaciteiten zoals nachtzicht, inzoomen en opnemen van beeld.

5 Context

De context bepaalt wanneer iets geaccepteerd is of niet. In dit artikel kom ik nog vaker terug op topsport. De reden hiervoor is dat sport een fantastische proeftuin is om hierover na te denken. Zo bevordert Erytropoëtine (EPO) de groei van rode bloedlichamen uit het beenmerg.

In een sport zoals wielrennen is het verboden, terwijl het in de gezondheidszorg soms wordt gebruikt bij patiënten die moeilijk rode bloedcellen aanmaken.

6 Realistisch versus visie

Dit is de mate waarin een techniek of methode voor mensverbetering reëel is. Neem het bionisch oog. Wat mij betreft valt het nog niet onder human enhancement, aangezien het technisch nog niet mogelijk is. Er zijn zeker binnen de stroming van het transhumanisme een aantal visies op mensverbetering die nu alleen nog maar fantasie zijn of zich in een hele primitieve fase van onderzoek bevinden.

Wat mij betreft valt een technologie onder human enhancement als het beschikbaar is, ook al is dit voor een beperkte groep.

---

Wat zijn voorbeelden van human enhancement?

Human Enhancement voorbeelden

Human Enhancement is het gebruiken van technologie om een gezond persoon nog gezonder te maken, een fit persoon nog fitter en een slim persoon nog slimmer. Dit is de definitie die Thomas Douglas daar aan heeft gegeven in zijn artikel uit 2008 [link onderin].

Eenn gezond persoon nog gezonder, een fit persoon nog fitter en een slim persoon nog slimmer

Thomas Douglas

Het gebruik van technologie om zieke mensen beter te maken, dat is maatschappelijk geaccepteerd. Dat is geen mensverbetering en valt niet onder human enhancement.

Welke voordelen kan het opleveren? In mijn mindmap staat een categorisering die ik hieronder kort beschrijf:

• Cognitie: meer intelligentie;
• Fysiek: meer kracht, snelheid, lenigheid, etc.
• Emotioneel: beter herkennen en uiten van emoties;
• Gezondheid: betere lichamelijke conditie, langer leven;
• Spiritueel: bovenzinnelijk en geestelijke verbetering;
• Moreel: verbetering van karakter en (ethisch) handelen;
• Zintuigelijk: uitbreiding of verbetering van zintuigen zoals zicht, gehoor, etc.
• Hive mind: onderlinge verbondenheid in groter verband, zoals telepathie;

In mijn andere artikelen over dit thema, zoals het transhumanisme en de toekomst van de mens, zijn deze categorieën verder uitgewerkt [link onderin].

Classificaties human enhancement

Er zijn diverse classificaties van methoden voor human enhancement. In dit artikel licht ik er twee uit:

• 1 Rathenau Instituut
• 2 boek Maakbare Mens

Hieronder werk ik de classificaties uit en licht ik ze toe.

Classificatie 1: Rathenau Instituut

De eerste classificatie is afkomstig van het Rathenau Instituut. In 2016 organiseerde ik een Meetup waar Jelte Timmer, destijds werkzaam bij Rathenau, een lezing gaf. Voor de Meetup interviewde ik hem voor mijn YouTube kanaal [link onderin].

Het onderscheid dat het Rathenau maakt is van non-invasief (buiten lichaam) naar invasief (in lichaam).

• Buiten lichaam + meten.
• Buiten lichaam + helpen.
• In of op lichaam + niet permanent.
• In lichaam + permanent.

#1 Buiten lichaam + meten. Dit is quantified self [link onderin]. Technologie meet, monitort en geeft feedback op ons gedrag. Technologie werkt hier als een extra zintuig en meetinstrument.

#2 Buiten lichaam + helpen. Een vorm die samenhangt met de vorige, waarbij technologie ons ook gaat helpen. Neem Crystal, een dienst die op basis van je persoonlijke data advies geeft over je sociale relaties en communicatie op internet [link onderin].

#3 In of op lichaam + niet permanent. Dit is een vrij brede categorie, daarom geef ik een paar voorbeelden:

• Biohackers die door het slikken van bepaalde supplementen infraroodzicht wilden ontwikkelen [link onderin];
• Het slikken van supplementen of zelfs microdoses LSD voor het verbeteren van de cognitie [link onderin];
• Het plaatsen van elektroden op de schedel die een kleine zwakstroom door je hersenen sturen voor meer focus en concentratie [link onderin];

De eerste twee voorbeelden zijn ín het lichaam en het laatste voorbeeld is technologie óp het lichaam.

#4 In lichaam + permanent. Dit is wanneer je elektronica gaat implanteren in je lichaam. Dit is een aparte subcultuur van zogenaamde ‘DIY-grinders’. Zelf heb ik dit ook gedaan, met de NFC chip in mijn hand [link onderin].

Casussen

Toch is de afbakening van wanneer een bepaalde technologie onder human enhancement valt, niet helemaal duidelijk te maken. Om dat te illustreren geef ik een paar voorbeelden die wat mij betreft niet onder human enhancement vallen:

• In categorie 1 (buiten + meten): als je in een papieren boekje schrijft om je trainingen bij te houden;
• In categorie 2 (buiten + helpen): als je naar school gaat om je kennis te vergroten;
• In categorie 3 (in of op + niet permanent): het dragen van een bril of contactlenzen om je zicht te verbeteren;
• In categorie 4 (in + permanent): een cochleair implantaat om te horen, of een pacemaker om het hartritme te ondersteunen.

Het kenmerkende van deze casussen is dat het gaat om breed maatschappelijk geaccepteerde methoden of technieken. Dit is bij human enhancement niet het geval, daarbij wordt een techniek niet door iedereen gebruikt of geaccepteerd.

Classificatie 2: boek Maakbare Mens

In het boek De Maakbare Mens maakt Christoph Lüthy een andere verdeling:

• #1 verbetering van bestaande functies, zoals cosmetica en doping;
• #2 bijsturings- en selectiemethoden in de voortplanting van menselijke individuen;
• #3 vervanging of uitbreiding van natuurlijke door kunstmatige lichamelijke onderlingen, zoals het vervangen van organen of de creatie van cyborgs;
• #4 methoden om gedrag bij te sturen.

Zelf vind ik de vierde categorie eigenlijk niet onder human enhancement vallen. De reden hiervoor is dat het om niet-permanente ingrepen gaat die meestal voor groepen gelden. Voorbeelden hiervan is de overheid die met accijns op sigaretten burgers wil stimuleren om minder te roken, bedrijven die met marketingcampagnes consumenten willen overtuigen om hun producten te kopen en ouders die hun kinderen willen bijbrengen dat ze gezond moeten eten.

---

In dit deel schrijf ik over een aantal methoden en toepassingen van human enhancement.

Methoden human enhancement

In dit deel beschrijf ik een aantal methoden van mensverbetering. Een categorie die ik hier buiten heb gelaten zijn hersenimplantaten. De reden hiervoor is dat de toepassing bij gezonde mensen (de definitie van human enhancement) nog verder weg in de tijd ligt. In andere artikelen, waaronder neurotechnologie, de toekomst van de mens en het transhumanisme, kun je hier meer over lezen [links onderin].

De volgende methoden en toepassingen beschrijf ik in dit artikel:

• Genetica;
• Farmacie;
• Geneeskunde.

De methoden werk ik hieronder verder uit.

---

Methode: genetische modificatie

Een methode die de afgelopen jaren veel in de media is gekomen is genetische modificatie, ook wel bekend als genetische manipulatie of genetic engineering [link onderin]. Met CRISPR/cas9 technologie kun je de bouwstenen of het besturingssysteem van het leven veranderen van een organisme, zoals een mens, dier, plant, bacterie of virus. Wat nog verstrekkender is, is dat de wijzigingen ook kunnen worden doorgegeven aan volgende generaties.

Het is daarmee mogelijk om natuurlijke selectie te vervangen door kunstmatige selectie. Een ontwikkeling die al langer gaande is, maar nu nog gerichter en specifieker wordt. In sommige gevallen is dit te billijken. Zo zijn er (erfelijke) aandoeningen die worden veroorzaakt door een mutatie op één gen, zoals de ziekte van Huntington, sikkelcelanemie en taaislijmziekte (cystic fibrosis). De maatschappelijke consensus is momenteel dat het goed is om CRISPR/cas9 hier, mits veilig, voor in te zetten.

Genetische verbetering

Anders wordt het, wanneer we besluiten om deze technologie te gaan gebruiken om aandoeningen te verhelpen die niet levensbedreigend zijn. Denk aan het veranderen van de kleur ogen, verbeteren van intelligentie of zorgen dat je minder snel kaal wordt. Nog spannender wordt het als je denkt aan maatschappelijk ingrijpen: de genen uitschakelen die gerelateerd zijn aan alcoholisme of gewelddadigheid.

Is de injectie met groeihormonen bij Lionel Messi een vorm van human enhancement?

Dat is wederom het verschil tussen genezen en verbeteren. Soms is dat een grijs gebied, neem lichaamslengte. Zo kreeg voetballer Lionel Messi al vanaf jonge leeftijd injecties met menselijk groeihormoon om zijn lichaam te helpen om te groeien [link onderin]. Valt dat onder genezing of verbetering?

George Church

Professor George Church is een prominente wetenschapper en pionier op het gebied van genetica en genetische modificatie. Halverwege 2019 publiceerde hij een lijst met een aantal genen die in de juiste mutatie leiden tot verbeterde menselijke eigenschappen [link onderin].

• LRP5: sterkere botten;
• MSTN: grotere spieren;
• FAAH-OUT: lagere gevoeligheid voor pijn;
• PCSK9: betere resistentie tegen hart- en vaatziekten;
• GRIN2B: verbetering van het geheugen;
• BDKRB2: lang kunnen inhouden van de adem;

Sommige genen in zijn opsomming hebben merkwaardige kwaliteiten, zoals ABCC11. Een mutatie op dit gen is gelinkt aan de productie van minder zweet. Hij geeft ook voorbeelden van nadelige effecten van sommige genen. Zo kan de mutatie op PCSK9 met het voordeel van betere resistentie tegen hart- en vaatziekten ook leiden tot een verhoogd risico op diabetes.

Kortom, hier zul je trade-offs in moeten maken.

Casus Lulu en Nana

Een gen dat Church ook had opgenomen in zijn overzicht is CCR5. Wellicht komt dit gen je bekend voor. Eind 2018 kwam de Chinese wetenschapper He Jiankui in het nieuws [link onderin]. Hij had bij twee Chinese babies, Lulu en Nana, dit gen willen aanpassen. Het voordeel van deze mutatie is dat het ze resistent maakt tegen HIV.

Afgezien van andere problemen met de procedure van He Jiankui (onder meer dat de ingreep niet wettelijk was toegestaan, er twijfels zijn over de verleende toestemming van de ouders en dat de genetische knip waarschijnlijk niet netjes is verlopen) heeft Church in zijn overzicht opgenomen dat de CCR5 mutatie ook leidt tot een verhoogd risico op het oplopen van het Westnijlvirus [link onderin].

Voortplanting

Het voorbeeld van Lulu en Nana illustreert het rappe tempo waarmee de voortplantingstechnologie zich ontwikkelt. Hier sprak ik over in een podcastinterview met professor Sjoerd Repping van het VU Medisch Centrum in Amsterdam [link onderin].

Zo wordt er al gesproken over het maken van eicellen uit huidcellen, waarmee het bijvoorbeeld mogelijk is dat twee mannen ook de rol van genetische vader en genetische moeder kunnen vervullen [link onderin].

Toekomst genetische verbetering

Een veelvoorkomend mechanisme binnen human enhancement is dat een methode in eerste instantie in de (medische) wetenschap wordt ontwikkeld om patiënten te helpen. De volgende stap is dat het wordt ingezet door niet-patiënten om zichzelf te verbeteren.

De vraag is of dit ook speelt met het bewerken van genen. Het wetenschappelijke vooruitgang dendert door, juist om patiënten (of hun toekomstige nageslacht) met een genetische afwijking te helpen. Het grijze gebied is om te bepalen wanneer er sprake is van genezen en wanneer van verbeteren. Neem het eerdere voorbeeld van de lengte van Lionel Messi. Is het wijzigen van genen zodat je kind langer wordt een vorm van genezen of verbeteren?

Deze vragen zijn lastig om eenduidig te beantwoorden. Zoals ik eerder heb betoogd zijn de antwoorden die we hierop geven namelijk tijdsgebonden en cultureel bepaald.

Doe het zelf

De voorbeelden in de vorige alinea’s hadden betrekking op het bewerken van genen bij embryo’s. Maar is het ook mogelijk om je genen aan te passen als je al volwassen bent? Het antwoord hierop is ja, al is er nog weinig bekend over de werkzaamheid en het effect.

In de geneeskunde worden hier al de eerste (experimentele) behandelingen mee gedaan. Zo werden bij leukemiepatiënt Emily Whitehead de immuuncellen genetisch aangepast om ze sterker te maken [link onderin]. Een ander voorbeeld is de behandeling van bepaalde oogaandoeningen met gentherapie [link onderin].

Het wordt ethisch gezien spannender als het gaat om gezonde mensen die zichzelf genetisch willen verbeteren. Een aantal voorbeelden die ook in andere artikelen op mijn blog aan bod komen:

• Elizabeth Parrish claimt dat ze met gentherapie haar lichaam heeft kunnen verjongen. Het doel van de ingreep was om de lengte van de telomeren, dit zijn de uiteinden van de chromosomen, te verlengen [link onderin];
• Tristan Roberts heeft experimentele gentherapie op zichzelf toegepast met als doel dat zijn lichaam zelf antistoffen tegen HIV zou gaan maken. Hierover heb ik hem geïnterviewd voor mijn YouTube-kanaal [link onderin].
• Josiah Zayner zegt dat hij CRISPR/cas9 bij zichzelf heeft toegepast om de werking van myostatine in zijn spieren te beperken [link onderin]. Myostatine is namelijk een remmende groeifactor voor spierontwikkeling. Zayner’s idee was spectaculaire spiergroei, iets dat overigens niet is gelukt.

Zeker in het eerste geval van Elizabeth Parrish en Josiah Zayner kan je spreken van human enhancement. De casus van Tristan Roberts valt eerder onder biohacking dan human enhancement. Hij experimenteert namelijk met biomedische technologie zonder dat zijn doel is om beter te worden dan anderen.

Chimera

Een bijzondere toepassing van genetica en biotechnologie zijn chimeras. Een chimera is een kruising tussen twee organismen. Dit is wat anders dan het kruisen van organismen, zoals een muildier (een baby van een ezelhengst en paardenmerrie) of een muilezel (een baby van een paardenhengst en ezelmerrie). Bij een kruising bevatten alle cellen hetzelfde DNA, terwijl een chimera het DNA van zowel het ene organisme als het andere organisme bevat.

In de Griekse mythologie kwam de chimera ook voor, al werd het iets anders geschreven (als Chimaera). Dit was een dier dat was samengesteld door mensen. De Chimaera werd meestal afgebeeld met het hoofd van een leeuw, het lichaam van een geit en de staart van een slang.

Hoewel chimeras met menselijke elementen nog vergezocht lijken, vinden in het wetenschappelijk onderzoek interessante ontwikkelingen plaats. Zo heeft de Japanse overheid in 2019 de regels hieromtrent verruimd [link onderin].

Medisch onderzoek

Het idee is wederom om het strikt toe te passen voor medisch onderzoek. Voorbeelden hiervan zijn het kweken van menselijke hersencellen in het brein van een dier of het plaatsen van menselijke organen in een dier.

Op een nog fundamenteler niveau zijn wetenschappers benieuwd naar de moleculaire biologie en de interactie tussen cellen van diverse organismen op elkaar. Zo werd in 2019 ook bekend dat wetenschappers in China een embryo hadden gecreëerd dat was opgebouwd uit cellen van een mens en een aap [link onderin].

Xenotransplantatie

Onder de term xenotransplantatie kijken onderzoeken of het mogelijk is om een lever, nier, hart of zelfs longen in schapen of varkens te kweken [link onderin]. Zeker varkens zijn een goede kandidaat voor dergelijke ingrepen, aangezien deze diersoort genetisch nagenoeg identiek is aan de mens [link onderin].

Als de technologie zover is dan spelen hier dezelfde morele en maatschappelijke vragen als ik eerder heb geschetst. Wat als bedrijven levers kunnen maken die nog beter alcohol kunnen afbreken, longen met extra capaciteit en een hart dat deze extra zuurstof effectief kan verspreiden naar de spieren?

---

Tijdens lezingen zoals bij het Veerevent in Delft stel ik vragen aan het publiek over hoe ver zij willen gaan:

 

 

 

 

 

Dit bericht bekijken op Instagram

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Wat is de maakbare mens? Hoe ver wil je daar in gaan? Vorige week sprak ik op het symposium Menselijke Maakbaarheid van @veerstichting.nl in Delft over biohacking en de optimalisatie van de mensheid. 🤓 ⠀ ⠀ Trouwens altijd leuk om in Delft te zijn: goede herinneringen aan mijn @TEDxDelft avontuur vorig jaar én een leuk publiek met veel (beta) studenten.

Een bericht gedeeld door Peter Joosten (@peterjoosten_net) op 4 Mrt 2019 om 8:43 (PST)

---

Methode: geneeskunde

Zoals je wellicht hebt kunnen afleiden uit de beschreven methoden van genetische modificatie of farmaceutische ingrepen, zijn veel human enhancement methoden afkomstig uit de geneeskunde. Het meest sprekende historische voorbeeld vind ik plastische chirurgie.

Plastische chirurgie

Jacques Joseph (1865-1934) was een joodse orthopedische chirurg uit Berlijn. Hij was niet geïnteresseerd in conventionele orthopedie, volgens de bijdrage van Theo Mulder in het boek De maakbare mens [link onderin]. Chirurg Joseph was vooral geïnteresseerd in de mogelijkheden om het menselijk lichaam via de medische weg te veranderen.

Lege ijdelheid

Toen hij bij een joods kind met wijd uitstaande oren een operatie uitvoerde waardoor die oren vlakker tegen het hoofd kwamen te liggen, werd hij ontslagen. Volgens zijn werkgever was dit namelijk geen echte chirurgie, maar cosmetische chirurgie.

Dat stond volgens zijn werkgever gelijk van het gebruik van chirurgische kennis voor lege ijdelheid. Dat het kind om zijn oren voortdurend werd geplaagd, dat deed er blijkbaar niet toe.

Niet opvallen

Jacques Jospeh begon daarop zijn eigen kliniek en werd de grondleger van de moderne cosmetische rinoplastiek (neusverandering). Hij had zoveel succes dat men hem in Berlijn Nasen-Joseph noemde. Na neuzen ging hij ook de slag met oren en andere lichaamsdelen.

Het voornaamste doel van zijn patiënten was dat ze na de operatie onopvallend in de massa konden verdwijnen. Dat was namelijk wat ze wilden: niet langer als jood opvallen, maar onderdeel zijn van de anonieme, niet-nagewezen stedelijke massa. Het ging destijds dus helmaal niet om schoonheidswensen, maar om de wens om niet op te vallen, in ieder geval geen jood te zijn die werd nagewezen of uitgescholden.

Eerste Wereldoorlog

Gedurende een lange tijd speelde het professionele bestaan van Jacques Joseph zich af in de marge van het chirurgische etablissement. Hier kwam een einde aan tijdens de Eerste Wereldoorlog. Toen kon hij zijn kennis over cosmetische operaties inzetten voor de duizenden soldaten die met kapotgeschoten gezichten uit de loopgraven terugkwamen.

Zo ging het bij alle frontpartijen. Zo werden in 1916 na de Slag bij Somme tweeduizend gruwelijk verminkte soldaten binnengebracht bij het chirurgische centrum voor gezichts- en kaakchirurgie van de Engelse troepen in Frankrijk, waar de tandarts Varaztad Kazanjian de leiding had. De reputatie van Kazanjian, Joseph en hun andere collega’s steeg naar een grote hoogte, net als hun vakgebied van cosmetische chirurgie.

Lessen

Het voorbeeld van plastische chirurgie wordt vaak aangehaald, omdat het duidelijk de transitie toont van genezen naar verbeteren. Uiteraard wordt plastische chirurgie nog steeds ingezet om patiënten te helpen, maar veel vaker wordt het ingezet als vorm van human enhancement.

In Zuid-Korea geeft men gemiddeld het meeste geld uit aan plastische chirurgie

Het bekendste hedendaagse voorbeeld is Zuid-Korea. Daar geven de inwoners gemiddeld per persoon het meeste geld uit aan plastische chirurgie [link onderin]. Uit een onderzoek van het Pew Research Centre komt naar voren dat 14% van de vrouwen plastische chirurgie heeft ondergaan. Dit percentage is 30% voor vrouwen rond de twintig jaar. Ter vergelijking: in de Verenigde Staten is dit 7%.

Opmerkelijk genoeg is onopvallendheid, zoals in de tijd van Jacques Joseph, niet de primaire drijfveer van cliënten die een behandeling ondergaan. Onderzoeker So Yeon Leen geeft aan dat het doel van de meeste patiënten vooruitgang is, het tegengaan van de tekenen van veroudering en ‘om boven andere Koreanen’ te staan.

---

Hoe kijken we nu aan tegen human enhancement? Wat is de mening van voor- en tegenstanders? Welke theorieën kunnen ons denken hierover helpen?

Discussie human enhancement

In de rest van dit deel ga ik in op een aantal voorstanders en tegenstanders, inclusief hun argumentatie, gevolgd door de meningen van Amerikanen en Nederlanders.

---

Argumenten human enhancement

Laat ik beginnen met de gemene deler van de voorstanders. De argumentatie die veelal terugkomt is dat verbetering iets is dat ons mens maakt. Als mensheid hebben we allang de transitie gemaakt van natuurlijke selectie en willekeurige mutaties naar onnatuurlijke selectie en onwillekeurige mutaties.

Een eenvoudig voorbeeld van dit fenomeen is de gezondheidszorg, waarbij ik het nog niet eens heb over designer baby’s of embryoselectie. Door de kwaliteit van onze gezondheidszorg, maar ook het aanbod van voeding en infrastructuur zoals riolering en waterleidingen, oefenen we steeds meer grip uit op onze ontwikkeling als soort. Baby’s die in tijden van jager-verzamelaars of zelfs in de Middeleeuwen niet zouden overleven, doen dat nu wel.

We leven nu al in een tijdperk van mensverbetering

Professor Nicholas Agar

Dit verwoordt de Nieuw-Zeelandse professor Nicholas Agar treffend: ‘We leven nu al in een tijdperk van mensverbetering.’ Hoewel hij in zijn boek ageert tegen radicale verbetering, erkent hij dat we het eigenlijk al doen [link onderin].

Bemiddeling

Professor Peter-Paul Verbeek zou ik niet direct classificeren als een warme pleitbezorger van human enhancement. Maar zijn theorie van technologische bemiddeling vind ik wel de moeite waard om bij dit deel op te nemen.

Volgens Verbeek ervaren we vaak een spanningsrelatie als het gaat om mens en technologie, omdat alle kaders (ethisch, filosofisch, juridisch, financieel, demografisch, etc.) worden uitgedaagd door technologische ontwikkelingen.

Hij pleit ervoor om te denken voorbij de zogenaamde tegenstelling van mens versus machine. De grens tussen mens en machine wordt steeds dunner. We stoppen steeds meer mens in technologie. We stoppen meer technologie in de mens.

Technologie zorgt voor bemiddeling tussen de mens en de wereld

Professor Peter-Paul Verbeek

Hetgeen dat ons als mensheid onderscheidt van dieren is juist dat we ons aanvullen door technologie. Technologie zorgt voor bemiddeling tussen de mens en de wereld, zoals kleding (tegen warmte of koude), bril en contactlenzen (om te kijken), een auto (om plekken te bezoeken) of het internet (om te communiceren en informatie op te zoeken).

Volgens hem is het daarom de kunst om nieuwe relaties tussen mens en machine, zoals die de komende jaren nog meer zullen opkomen, te blijven zien als een vorm van bemiddeling.

Mythen en sagen

Het streven naar bovenmenselijke capaciteiten is iets dat ons als mensheid al eeuwen intrigeert. In de oudheid was dit voorbehouden aan mythen, sagen en fantasieën. Een paar voorbeelden:

• Koning Gilgamesj die op zoek gaat naar onsterfelijkheid [link onderin];
• Achilles: de Griekse mythe van de onkwetsbare soldaat in de Trojaanse oorlog;
• Icarus en Daedalus: de mythe waarin de mens wil vliegen;
• Spiderman: een mens met de capaciteiten van een spin.

Het verschil ten opzichte van deze voorbeelden is dat door wetenschappelijke en technologische vooruitgang, een aantal bovenmenselijke capaciteiten steeds realistischer worden.

Julian Savalescu

Julian Savalescu is verbonden aan de Universiteit van Oxford [link onderin]. Hij is, samen met John Harris, één van de bekendste en meest prominente voorstanders van human enhancement. Savalescu is van mening dat technologie onze wereld zodanig verandert dat de oude moraliteit er geen vat meer op heeft.

Hij zit in het bestuur van het gerenommeerde wetenschappelijke tijdschrift Journal of Medical Ethics [link onderin]. Hij schreef meerdere boeken, bundels en essays over human enhancement. Eind 2019 nam ik een videointerview met hem op [de video staat verderop].

Een paar van zijn meest opvallende ideeën beschrijf ik hieronder.

• Morele verbetering
• Menselijk vooroordeel
• Procreative Beneficence
• Voordelen voor maatschappij
• Morele verbetering

In het boek Unfit for the Future schrijft hij, samen met zijn medeauteur Ingmar Perrson, over de noodzaak voor morele verbetering [link onderin]. Zal de wereld niet een mooiere plek zijn als we allemaal zo aangepast zijn dat we wat aardiger voor elkaar zijn? Een wereld met minder oorlogen, minder psychopaten, meer samenwerking en meer liefde.

We moeten onze fysieke, cognitieve, maar ook morele beperkingen onder ogen durven zien

Professor Julian Savulescu

Ons huidige morele tekort stipt hij ook aan in een interview met Bas Heijne voor de serie De Volmaakte Mens. In dat gesprek stelt Savulescu dat de mens op verschillende manieren beperkt is. ‘We zijn geen perfecte soort die elk probleem oplost. We moeten onze fysieke, cognitieve, maar ook morele beperkingen onder ogen durven zien als we willen omgaan met de uitdagingen van de technologische evolutie en globalisering.’

Menselijk vooroordeel

Julian Savulescu vindt dat in debatten over bio-ethiek de rechtvaardiging om terughoudend te zijn vanwege het idee van menselijkheid krom en normatief is. ‘Als mensen zijn we overtuigd dat het een bijzondere betekenis heeft om een mens te zijn, althans voor onszelf.’ Dit noemt hij het menselijk vooroordeel.

Het menselijk vooroordeel is in zijn ogen een oneigenlijk en normatief argument. Hij betoogt dat het namelijk de echte discussie vertroebelt. Want waarom is die zogenaamde menselijkheid zo belangrijk?

Procreative Beneficence

Savulescu vindt dat we onze soort moeten verbeteren waar we maar kunnen, ook als het gaat om de keuzes van ouders over hun nageslacht. In een interview met de Volkskrant zegt hij: ‘Ik wil dat mijn kinderen intelligent, vriendelijk en meelevend zijn. Dat ze hun impulsen in bedwang kunnen houden maar ook dat ze spontaan, aantrekkelijk en gezond zijn. Dat zijn allemaal dingen die voor een beter leven zorgen en daar moeten we naar op zoek.’

De morele keuze om te kiezen voor het kiezen voor het kind met de grootste kans op een goed leven staat bekend als het principe van Procreative Beneficence.

Intrinsieke voordelen voor individu

Dit komt enigszins overeen met de ideeën van filosoof Nick Bostrom. In een bijdrage aan Kleine Filosofie van de volmaakte mens vindt hij dat er intrinsieke voordelen zijn aan het verbeteren van iemands cognitieve of fysieke vermogens.

Je kan dan meer genieten van een goed boek, fijne muziek of plezier vinden in het vinden van oplossingen op moeilijke vragen. Een vrije vertaling van beide visies: als jij jezelf of je nageslacht kan verbeteren, waarom zou je dat dan nalaten?

Voordelen maatschappij

Tot slot is Julian Savulescu van mening dat human enhancement niet alleen voordelen kan hebben voor individu, maar ook voor de samenleving als geheel. Hij refereert hierbij aan het onderzoek van Linda Gottfredson uit 2001 [link onderin].

Als het IQ van de samenleving met 3 punten stijgt, dan voorspelt ze de volgende effecten:

• 25% minder armoede;
• 25% minder gevangenden;
• 28% minder schoolverlaters;
• 20% minder kinderen zonder ouders;

Niet alleen sociaal, maar ook economisch gezien heeft cognitieve verbetering een positief effect. Elke punt stijging van het IQ leidt tot een toename van tussen de 55 en 65 miljard dollar economische groei.

Interview Julian Savulescu

Eind 2019 interviewde ik professor Julian Savulescu (Universiteit van Oxford) over human enhancement en de ethiek hieromtrent. Hij geldt, zeker in de academische wereld, als een van de meest vooraanstaande denkers op dit vakgebied.

John Harris

Binnen het domein van human enhancement is de Brit John Harris een van de meest uitgesproken voorstanders. In 2010 publiceerde hij het boek Enhancing Evolution waar hij in gaat op de voordelen van mensverbetering [link onderin].

De kern van zijn betoog is dat human enhancement op zichzelf goed is en dat we het verplicht zijn voor ons nageslacht om onszelf te verbeteren. Hiervoor draagt hij twee argumenten aan.

• De eerste is dat hij vindt dat jezelf verbeteren past bij de vrijheid van elke individu.
• Zijn tweede argument, wat mij betreft nog wat verstrekkender, is dat het onze taak is om onszelf te verbeteren en anderen hiertoe ook in staat te stellen. Het is ons morele plicht.

In Enhancing Evolution schrijft hij onder meer: ‘Verbeteringen zijn zo overduidelijk goed voor ons (als ze dat niet zijn, zijn het geen verbeteringen) dat het merkwaardig is dat het idee van verbetering zoveel achterdocht, angst en openlijke vijandigheid heeft opgeroepen en nog steeds oproept.’

Casus: privé school

Harris is van mening dat we als mens al van alles doen om onszelf te verbeteren, zoals het lezen van boeken, naar de sportschool gaan of het volgen van onderwijs. In het boek De Maakbare Mens staat zijn perspectief als volgt geformuleerd: ‘Rijke mensen hebben vandaag de dag de mogelijkheid om hun kinderen naar privé-scholen te sturen; straks hebben ze wellicht de mogelijkheid om de capaciteit van hun brein te vergroten.’

Harris ziet hierin geen verschil, maar dat is wat mij betreft te eenvoudig beargumenteerd. In het geval van onderwijs moet je als leerling of student nog steeds je best doen. Als er technologie beschikbaar komt waarmee je direct (en zonder moeite) veel slimmer wordt, dan leidt dat tot effecten die verder reiken dan alleen het individu.

Bijvoorbeeld wanneer die technologie kostbaar is en in eerste instantie alleen door de welgestelden wordt gekocht. Met hun intelligentievoorsprong verdienen ze nog meer geld waarna ze weer andere typen upgrades kunnen kopen. Dit leidt tot een groeiende ongelijkheid die haast onmogelijk is om in te halen.

Dit tegenargument komt in het deel met Tegenstanders nog vaker terug.

Juan Enriquez

Naar mijn mening is het sterkste argument van auteur Juan Enriquez. Tegelijkertijd wordt de situatie van zijn argumentatie pas over een veel langere termijn van kracht. Een termijn die we ons momenteel niet kunnen bevatten. Samen met Steve Gullans schreef Enriquez het eerder aangehaalde Evolving Ourselves. In het boek en later tijdens een lezing op de TED conferentie vertelde hij over het belang van human enhancement [link onderin].

Zijn stelling is dat de aarde op den duur onbewoonbaar zal zijn. Sterrenkundigen verschillen hierover van mening, maar een grove schatting is dat de zon over 1 miljard jaar zo heet is dat oceanen verdampen.

Ruimtevaart

Mocht de mensheid dan nog bestaan, dan moeten we tegen die tijd de aarde hebben verlaten. Om vervolgens in de ruimte te overleven, is het nodig om het menselijk lichaam aan te passen. Onze huidige lichamen zijn geëvolueerd op miljoenen jaren evolutie volgens de condities op aarde. Maar het gebrek aan zwaartekracht en ruimtestraling breekt ons biologisch leven in het heelal binnen de kortste keren op.

Om die reden wordt er gespeculeerd over genetische aanpassingen om beter tegen straling te kunnen, dan wel dat biologisch leven onhoudbaar is. De mensheid leeft dan virtueel voort in de vorm van bits en bytes in computers, robots en interstellaire ruimteschepen.

---

Kritiek op human enhancement

In het wetenschappelijke en maatschappelijke debat zijn meer tegenstanders van human enhancement te horen dan voorstanders. Voordat ik inzoom op een aantal toonaangevende personen in dit kamp, beschrijf ik eerst de argumenten die veelal worden aangedragen. Dit gaat om de werkzaamheid (1), de nadruk op technologie en wetenschap (2) en het perspectief op de mens (3).

Wat betreft werkzaamheid worden vaak veel beloften gedaan over het effect van nieuwe producten, maar zijn de wetenschappelijke bewijzen dun. Door commerciële belangen worden de effecten rooskleuriger voorgesteld dan ze in werkelijkheid tot uiting komen.

Technologie lost alles op

Onder de noemer ‘technofix’ ligt de verwachting dat wetenschap en technologie problemen kunnen oplossen. Maar meestal zijn problemen complexer, onderling verbonden en hangen ze samen in een sociale en culturele context. Dit is een belangrijk argument van Evgeny Mozorov in zijn boek To save everything click here [link onderin].

Het uitgangspunt van human enhancement impliceert indirect dat de mens op zichzelf gemankeerd is en verbeterd moet worden. Veel tegenstanders vinden dat een negatieve grondslag om naar de mens te kijken. Het kan namelijk ook betekenen dat je de mens als product ziet, dat door middel van koopbare aanpassingen en uitbreidingen te verbeteren is.

Dit deel vervolg ik met een beschrijving van een aantal uitgesproken tegenstanders van human enhancement, inclusief hun belangrijkste ideeën en argumenten.

Francis Fukuyama

De filosoof Francis Fukuyama is één van de eerste uitgesproken tegenstanders van human enhancement. Hij acht het voorstel om de mens met behulp van biotechnologie naar een nieuw niveau te verheffen ‘het gevaarlijkste idee van de wereld’. Deze zorgen uit hij in zijn boek De Nieuwe Mens [link onderin].

Dit is het gevaarlijkste idee van de wereld

Francis Fukuyama

Na een beschrijving van de technologische ontwikkelingen in het eerste deel en een beschrijving van de mens in deel twee, zoals mensenrechten en de menselijke natuur, zet hij in het derde deel uiteen hoe beide samen komen. Hij werpt vragen op zoals: wie beslist over het toepassen van net ontwikkelde technologieën? Moeten daar op nationaal of internationaal niveau afspraken over worden gemaakt? Mag het alleen in de zorg worden gebruikt of heeft iedereen er toegang toe?

Wat is een goed leven?

Een voor mij interessant argument dat hij aanhaalt, is dat hij stelt dat het helemaal niet zo duidelijk is wat een ‘goed’ leven is en hoe je dat kan bereiken met human enhancement technologie. Hij stelt daarbij dat menselijke eigenschappen vaak nauw samenhangen met andere eigenschappen. Je weet vooraf niet welke effecten het aanpassen van één eigenschap zal hebben op andere delen van je lichaam die ermee verbonden zijn.

Kortom, de teneur in het boek is dat we zorgvuldig moeten omgaan met nieuwe technologie. Hij wijst met name op de maatschappelijke risico’s van human enhancement, zoals een groeiende ongelijkheid tussen mensen die zich de technologieën kunnen veroorloven en diegenen die dat niet kunnen.

Michael Sandel

Een duidelijke tegenstander van human enhancement is hoogleraar Michael Sandel. Hij richt zich met name op genetica en genetische modificatie met CRISPR/cas9 en aanverwante technologieën. Hij noemt deze doorbraken ‘veelbelovend en levensgevaarlijk’. Hij waarschuwt in de serie De Volmaakte Mens van de VPRO voor een wereld waarin alleen nog maar supermensen worden getolereerd.

The case against perfection

In 2004 schreef hij een invloedrijk opinieartikel in The Atlantic met als titel ‘The case against perfection’ [link onderin]. Hierin betoogt hij de kern van het leven is dat we moeten erkennen dat we onze talenten en krachten niet helemaal kunnen beheersen en sturen. Ondanks de inspanningen die we doen om ze te ontwikkelen. Het is ook een les in nederigheid: het aanvaarden dat we niet alles in ons leven kunnen bereiken.

Ouders en kinderen

In het geval van kinderen haalt hij het werk van theoloog William May aan. Volgens May geven ouders hun kinderen twee soorten liefde: acceptatie en transformatie. Accepterende liefde bevestigt het wezen van het kind zoals het is. Transformerende liefde gaat om het bevorderen van het welzijn van het kind.

Als we toekomstige kinderen kunnen creëren naar ons ideaal, dan lopen we volgens Sandell het risico dat we de accepterende liefde weg schuiven. Terwijl de kern van een fijn leven en een goede opvoeding juist een balans tussen beide is. Goed zijn als je bent en tegelijkertijd gestimuleerd worden om je als mens te ontwikkelen.

Inez de Beaufort

Inez de Beaufort is hoogleraar medische ethiek aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam [link onderin]. Zij brengt de theorie van sociale besmettelijkheid naar voren. Wat als de sociale norm wordt om supplementen te slikken voor het verbeteren van je cognitie. Heb je dan nog wel de keuze om het niet te doen?

Tijdens lezingen en presentaties breng ik dit punt vaak naar voren met een fictieve casus. Net zoals in de eerder beschreven documentaire Take your pills veranderen individuele keuzes als iedereen om je heen iets wel of niet doet. De mens in zichzelf is sociaal en veelal ook competitief, waardoor mensen sneller geneigd zijn om zichzelf te willen verbeteren.

Marion Donner

Psychologe Marion Donner schreef het Zelfverwoestingsboek [link onderin]. In een interview met de NRC legt ze uit wat het probleem is het de huidige tijd, wat ze noemt: het neoliberalisme. ‘Het lijkt of we ons voortdurend moeten optimaliseren, als machines’.

Uiteindelijk falen we in alles

Marion Donner

Wat ons juist mens maakt is dat falen. ‘Uiteindelijk falen we in alles: je gaat dood, je wordt verkeerd begrepen en je maakt fouten.’ Hoe meer maakbaar de mens lijkt te worden met wetenschap en technologie hoe minder ruimte er is voor dat falen. Als falen ons mens maakt, dan betekent het ook dat wetenschap en technologie ons minder menselijk maakt.

David Byrne

David Byrne schreef een spraakmakende column in de MIT Technology Review over de opkomst van technologie en de neergang van menselijkheid [link onderin]. In dat stuk ging het met name over technologische vooruitgang in de vorm van digitale diensten, robots in fabrieken en autonome voertuigen. Volgens hem beperken al deze ontwikkelingen onze menselijk interactie en ons menselijk contact.

Zijn stelling is dat we als homo sapiens per definitie een sociaal wezen zijn. We zijn enigszins onvoorspelbaar en hebben baat bij onverwachte verassingen, gelukkige ongelukken en onvoorziene intuïties.

Vanuit dat perspectief kunnen bepaalde vormen van mensverbetering leiden tot minder socialiteit. Als de maatschappelijke norm ligt op het ontwikkelen van rationele intelligentie (in de vorm van IQ) dan op socialiteit (in de vorm van EQ), dan heeft mogelijk dit zijn weerslag in het karakter van mensen. Als mens kun je namelijk steeds meer geboetseerd worden, dan wel door genetische modificatie, farmaceutische ingrepen of hersenimplantaten.

---

Mening samenleving

Hoe staan mensen tegenover human enhancement? Debra Witman leidde in 2018 een onderzoek naar de mening onder 2.000 Amerikanen over dit thema [link onderin]. Wat ik opvallend vond is dat 76% van de respondenten aangaf nog nooit van human enhancement te hebben gehoord. Tevens gaf minder dan 10% aan dat ze zelf human enhancement technieken hebben gebruikt.

Eerder schreef ik over het verschil tussen het gebruik van technologie om patiënten te helpen en om mensen te helpen beter te presteren. Dit komt ook naar voren in de mening van de respondenten in dit onderzoek:

• 96% is voor het herstellen van zicht, terwijl 44% voor verbetering hiervan is;
• 95% is voor het herstellen van fysieke vermogens, terwijl 33% voor verbetering hiervan is;
• 95% is voor het herstellen van cognitieve vermogens met farmaceutische middelen, terwijl 35% voor verbetering hiervan is;
• 88% is voor het herstellen van cognitieve vermogens met implantaten, terwijl 31% voor verbetering hiervan is;
• 83% is voor het gebruik van genetische modificatie om patiënten te helpen, terwijl 46% voorstander is voor het gebruik voor verbetering en 31% voor het bepalen van karaktereigenschappen.

Later in dit artikel kom ik terug op de marktkansen van human enhancement op basis van het onderzoek van Witman. Net zoals de eerder genoemde tegenstanders, hebben respondenten de meeste zorgen over de sociale gevolgen. Zo’n 66% is hier bang voor, waarbij ze allerlei potentiële nadelige effecten noemen, zoals machtsmisbruik, sociale scheiding en een afname aan diversiteit in de samenleving.

Vooruitgang en fatalisme

In algemene zin ervaren de respondenten een mix van optimisme over de vooruitgang in wetenschap en technologie, gecombineerd met een fatalistisch gevoel over sociale veranderingen.

De meeste deelnemers vinden dat het goed is om zieke mensen te helpen, maar dat het inzetten van biomedische technologie ter verbetering het risico van een ‘hellend vlak’ met zich mee brengt. Met andere woorden: waar leggen we als samenleving de grens in wat we wel en niet toestaan?

Ik ben bang dat we robots worden

Deelnemer focusgroep

Het grootste gevaar ligt in het verlies van individualiteit en menselijkheid. Een van de deelnemers in de focusgroepen was bang ‘dat we zouden verworden tot robots’. Met name bij de casus van het inbrengen van hersenimplantaten is de vrees aanwezig dat we de controle over ons denken loslaten en onze emotionele staat overlaten aan technologie.

Mening Nederlanders

Wat vinden Nederlanders van mensverbetering? Hier heeft het Rathenau Instituut in 2012 onderzoek naar gedaan. Na hun analyse van een aantal focusgroepen kwamen ze tot 4 type argumentaties:

• individuele keuze: het is aan elk individu om hierover te beslissen;
• plicht: iedereen moet het gebruiken, dat draagt bij aan het algemeen welzijn en geluk;
• harde grenzen: niet gebruiken, dit bedreigt de menselijke waardigheid;
• gelijkheid: liever niet gebruiken, bijvoorbeeld risico op ongelijkheid;

Net als in het eerder aangehaalde onderzoek in de Verenigde Staten vonden de Nederlandse respondenten het verminderen van negatieve eigenschappen minder erg dan het verbeteren van een eigenschap die al goed is.

Casus hazenlip

Dit geldt nu bijvoorbeeld ook voor plastische chirurgie: iemand afhelpen van een hazenlip wordt anders beoordeeld dan het inspuiten van botox. Al lijkt dat laatste ook steeds meer geaccepteerd te worden. Dit laat ook zien dat de acceptatie ten aanzien van vormen van mensverbetering over de jaren heen kan verschuiven.

Zo had ik hier tijdens een lezing bij de Fontys Hogeschool in Eindhoven een discussie over met professor Munnik (Universiteit van Tilburg). Hij gaf wel een boeiend voorbeeld. In de Middeleeuwen hadden we een heel ander beeld van privacy dan we nu hebben. Of beter gezegd: toen bestond privacy nog niet. Dit voorbeeld laat zien dat sociale normen en waarden verschuiven door de tijd.

Acceptatie human enhancement

De onderzoekers van het Rathenau Instituut formuleren in het rapport een vijftal criteria die van invloed zijn op de acceptatie van een technologie voor mensverbetering.

• de mate waarin het gebruik al is ingeburgerd. Dit is in lijn met de vergelijking die ik eerder maakte met koffie. Vroeger werd het gezien als experimenteel, waar het tegenwoordig is geaccepteerd.
• hoe invasief de technologie is. Zo zijn respondenten positiever over supplementen voor het verbeteren van de cognitie dan een hersenimplantaat met hetzelfde effect.
• de bekendheid met een verbetermiddel. Als ze zelf of in hun directe omgeving ervaring hebben met een middel dan staan ze er meestal positiever tegenover.
• de informatie over (bij)werkingen en risico’s. Hoe veiliger een middel lijkt te zijn, hoe positiever respondenten tegenover het gebruik staan.
• het maatschappelijke gewicht van de reden waarom het gebruikt wordt. Een voorbeeld hiervan is dat respondenten positiever oordelen over een chirurg die door het slikken van pillen nauwkeuriger kan opereren, dan een soldaat die nauwkeuriger kan schieten door dezelfde pillen.

Maatschappelijke debat

Het zit in onze natuur om technologie te gebruiken voor dingen die we zelf niet kunnen. Toch is het een maatschappelijk debat waard wat we wanneer, waarom en op welke manier willen inzetten. Plus: wie gaat er over en ligt het probleem wellicht niet in het menselijk lichaam maar daarbuiten?

Bijvoorbeeld: als het de norm wordt onder studenten om pillen te slikken die zorgen voor meer focus, is het onderliggende probleem dan niet de prestatiedruk op hogescholen en universiteiten?

In het deel Actie zoom ik verder in op de vraag hoe we dat maatschappelijke debat dan vorm zouden kunnen geven.

Wat is de impact van human enhancement, naast de eerder geschetste beelden door voor- en tegenstanders?

Impact human enhancement

Wat zijn mogelijke gevolgen van het toenemende gebruik van human enhancement technologie? Dat werk ik in dit deel verder uit.

• veiligheid
• commerciële mogelijkheden en marktkansen
• sociale gevolgen, waaronder macht en moraliteit
• klimaatcrisis
• geopolitiek en oorlog
• wet- en regelgeving
• instituties, zoals religies
• sport

Een aantal denkbare effecten in deze domeinen heb ik hieronder verder uitgewerkt.

---

Veiligheid

Als ik lezingen over dit onderwerp geef, dan uiten de meeste deelnemers hun zorgen over de veiligheid. Dat is niet zonder reden. Twee voorbeelden:

• Elektronische implantaten
• Borstimplantaten

Ten eerste, neem elektronische implantaten. In 2017 werden ruim een half miljoen patiënten in de Verenigde Staten opgeroepen om hun pacemaker een update te geven vanwege angst voor hackers [link onderin]. Om die reden had voormalig vice-president Dick Cheney de bluetoothverbinding van zijn pacemaker uitgeschakeld, omdat hij bang was dat het apparaat anders gehackt zou worden.

Ten tweede, veiligheid kan ook gaan over de risico’s voor het lichaam. Zo bleek in 2019 dat een bepaald type siliconen dat werd gebruikt voor borstimplantaten leidt tot een verhoogd risico op lymfeklierkanker [link onderin].

---

Commerciële mogelijkheden

Wat zijn de commerciële kansen van human enhancement? Onderzoeksbureau Gartner publiceert elk jaar een onderzoek met daarin de zogenaamde hype cycle. Waar in 2018 ‘biohacking’ voor het eerst in de lijst voorkwam, geldt dat in 2019 voor ‘human augmentation’. De definitie die Gartner hanteert is dat het gaat om technologieën die de fysieke of cognitieve prestaties verbeteren [link onderin]. Dit is een uitleg die overlapt met mijn definitie van human enhancement.

In het eerder genoemde onderzoek van Witman naar de mening van het Amerikaanse publiek naar human enhancement gaan ze ook in op de marktpotentie van deze technologieën. Zo’n 43% van de respondent was geïnteresseerd in het verbeteren van hun cognitie met farmaceutische middelen, waarvan 16% zeer geïnteresseerd en 27% redelijk geïnteresseerd. Dit percentage daalt naar 34% als het implantaten betreft.

Marktwerking

Gerelateerd aan de commerciële mogelijkheden van human enhancement is de mogelijkheid dat het menselijke lichaam, dan wel onderdelen, bloot komen te staan aan marktwerking. Althans, nog meer dan we nu kennen.

Professor Michael Bess (Vandebilt University) uit zijn zorgen hierover in zijn boek Make Way for the Superhumans [link onderin]. Hij stelt dat human enhancement ervoor kan zorgen dat we op een instrumentele manier naar het menselijk lichaam kijken. Dit reduceert een mens tot een som van gemodificeerde en (nog) niet gemodificeerde eigenschappen.

‘In deze visie wordt de mensheid een soort platform, verwant aan software of een besturingssysteem, waarvan de prestaties naar believen kunnen worden verbeterd, uitgebreid en gemanipuleerd.’

Om deze lijn door te trekken:

• Iemands persoonlijkheidskenmerken worden features, die je kan upgraden;
• Vaardigheden en talenten worden activa, waar je nieuwe versies voor kan kopen;
• Tekortkomingen en worstelingen worden nadelen, die je met een quick fix kan oplossen.

In de Westerse wereld is het economische en daarmee culturele systeem geënt op het kapitalisme. Gaan we onderdelen van het menselijk lichaam of het menszijn op dezelfde manier behandelen als schoenen of telefoons?

Casus: Snapchat plastische chirurgie

De eerste signalen die hier op duiden zijn al zichtbaar. Zo wordt uiterlijk steeds meer beschouwd als iets dat je moet verbeteren, zeker in het licht van je imago op social media.

55% van de patiënten gaf aan de behandeling te ondergaan om beter te lijken op selfies op Instagram en Snapchat

Onderzoekers Universiteit van Boston (VS)

In een onderzoek van de Universiteit van Boston (Verenigde Staten) uit 2018 wordt de term ‘snapchat dysmorfie’ voor het eerst beschreven. De onderzoekers baseren zich op een enquête onder plastische chirurgen. De deelnemers van de vragenlijst verklaarden dat 55% van de patiënten aangaf de behandeling te ondergaan om beter te lijken op selfies op Instagram, Snapchat en andere social media platformen.

---

Sociale gevolgen

Wat zijn mogelijke sociale gevolgen van human enhancement? Een treffende uitspraak is van de Belgische psychiater en filosoof Damiaan Denys. Hij is tevens als hoogleraar verbonden aan de Universiteit van Amsterdam [link onderin].

In het eerder aangehaalde rapport van het Rathenau Instituut zegt hij: ‘Men zou de agressiecentra van soldaten kunnen activeren en hun moreel besef of decorum tijdens de strijd kunnen remmen, men zou het pleziercentrum van prostituees kunnen activeren, de zorgzaamheid en toewijding van de poetsvrouw versterken, men kan het religieus geloof inhiberen van fundamentalisten of aanwakkeren bij ongelovigen, verkeersleiders en piloten stressbestendiger maken, politie en veiligheidsdiensten bedachtzamer of roekelozer maken.’

Men zou de agressiecentra van soldaten kunnen activeren en hun moreel besef of decorum tijdens de strijd kunnen remmen

Professor Damiaan Denys

Zijn uitspraak doet hij naar aanleiding van de toepassingen van deep brain stimulation (DBS), maar zou je ook kunnen toepassen op andere vormen van verbetertechnologie.

Macht

Wat mij opvalt aan de uitspraak van Denys is de macht en controle die het impliceert. De voorbeelden gaan over positieve gevolgen voor een groep of de maatschappij. Ze zijn niet afkomstig van een individu die zelfstandig een keuze lijkt te maken.

Het meest extreme voorbeeld is om empathie in de samenleving te bevorderen. Een team van filosofen en ethici, namelijk Matthew Liao, Rebacca Roache en Anders Sandberg, stelden dit in 2012 voor [link onderin]. Het toedienen van het hormoon oxytocine leidt volgens hen tot meer empathie. Meer empathie in de samenleving kan nuttig zijn wanneer we problemen proberen op te lossen, zoals de klimaatcrisis.

Morele verbetering

De eerder genoemde Julian Savalescu, met wie ik een interview heb opgenomen, heeft samen met Ingmar Persson een boek over morele verbetering geschreven. In 2014 brachten zij Unfit for the Future: The Need for Moral Enhancement uit [link onderin].

In dit boek schrijven ze dat de problematiek waar we als mensheid nu mee te maken hebben niet opgelost kan worden door fysieke of cognitieve verbeteringen. Zij werken het argument uit dat we met biomedische technologie, bijvoorbeeld farmaceutische middelen, moeten streven naar morele verbetering.

Als we allemaal via chemische interventies worden gestimuleerd om ons moreler te gedragen zorgt dat tot een betere en fijnere wereld.

---

Klimaatcrisis

Een speculatieve reden voor human enhancement is de klimaatcrisis. In 2012 leidde een interview met Matthew Liao, professor aan de New York University, tot veel ophef [link onderin]. Het interview volgde op een publicatie over de mogelijkheden van human enhancement op het oplossen van het klimaatprobleem.

Naast het eerder genoemde voorstel om empathie te bevorderen, waren dit een paar andere opvallende voorstellen:

• Met farmaceutische middelen stimuleren dat mensen een afkeer krijgen van vlees eten;
• Via IVF zorgen dat mensen minder groot worden;

Ondanks de filosofische en speculatieve insteek van het interview leidde het tot veel ophef en oproer. Niet alleen denkers houden zich bezig met het aanpassen van de mens in relatie tot het klimaatprobleem, ook kunstenaars en ontwerpers passen dit toe in hun werk. Zo hield ik een interview met de Britse kunstenares Agi Haines [link onderin].

Haar bekendste werk op dit gebied is Transfigurations. Hiervoor maakte ze vijf baby’s met fictieve aanpassingen, zoals extra kwabben om warmte af te geven of grotere wangen om langer voedsel in te bewaren [link onderin].

---

Geopolitiek

Wat is de impact van human enhancement op machtsverhoudingen tussen landen en de geopolitieke balans in de wereld? Owen Schaefer is als bioethicus verbonden aan de Universiteit van Singapore. In een interview geeft hij aan dat de meeste Westerse landen huiverig of afkerig zijn ten opzichte van mensverbetering [link onderin]. In het deel over de Mening heb ik hier meer over geschreven.

Hij schat in dat in Japan de bevolking ook in grote mate tegen verbetering is, maar dat dit in China en India anders ligt. Volgens hem is dit deels cultureel bepaald, maar het vraagt wel meer onderzoek om dit verschil te kunnen meten en verklaren.

Aziatische landen zullen hierin een leidende rol spelen

Daryl Macer (Eubios Ethics Institut)

Daryl Macer van het Eubios Ethics Institut verwacht om die reden dat Aziatische landen een leidende rol zullen spelen in het onderzoek en de toepassing van verbetertechnologie [link onderin]. Andere argumenten die hij aanhaalt zijn het democratische systeem in deze landen, de prestatiedruk en manifestatiedrang op het internationale geopolitieke speelveld.

Singapore 1983

In 1983 sprak Lee Kuan Yew, de toenmalige president van Singapore, zich hier al in stevige bewoordingen over uit. Hij was van mening dat het menselijke kapitaal, in termen van overerfbare factoren zoals intelligentie, van essentieel belang is voor de toekomst van de stadstaat. Critici, zoals wetenschapper Chan, schrijven dat dergelijke opmerkingen een eerste aanzet kunnen zijn naar eugenetische praktijken [link onderin]. Dit is waarbij voortplanting en de basisconditie van haar inwoners door de staat wordt opgelegd.

Gerelateerd aan geopolitiek is oorlogsvoering en militaire kracht, zoals ik in de volgende alinea zal beschrijven.

Oorlog

Welke consequenties kan human enhancement hebben op oorlogsvoering? En andersom: welke rol speelt het militaire apparaat in het onderzoek naar en toepassing van verbetertechnologie?

Ik verwacht dat het leger hierin voorop loopt, samen met de topsport. De reden hiervoor is tweeledig.

• Ten eerste vraagt het uitvoeren van hun taken enorme fysieke en cognitieve druk.
• Ten tweede heeft het militaire apparaat, zeker in grootmachten als de Verenigde Staten en China, buitengewoon veel financiële middelen.

Vanwege de belangen in oorlogsvoering, het gaat immers om leven en dood, is volgens mij de stimulans aanwezig om verder te gaan in het testen van verbetertechnologie om de soldaten nog beter uitgerust te maken voor hun werk.

Twee voorbeelden zijn het gebruik van farmaceutische middelen en het onderzoek naar genetische modificatie.

1. Het Amerikaanse leger gebruikt modafinil om te onderzoeken of het soldaten en piloten kan helpen om langer geconcentreerd te blijven bij lange missies [link onderin].
2. DARPA is het research en development onderdeel van het Amerikaanse leger. DARPA onderzoekt samen met het Innovative Genomics Institute de mogelijkheden om met genetische modificatie haar soldaten beter bestand te maken tegen radioactieve straling [link onderin].

---

Wet- en regelgeving

Nadat hij had meegewerkt aan de ontwikkeling van de atoombom, heeft de wetenschapper Oppenheimer zich later regelmatig uitgesproken over dat hij daar spijt van had. Dit wordt ook wel de ‘spijt van Oppenheimer’ genoemd.

Geldt dat ook voor de huidige tijd? Zetten we in het kader van mensverbetering dingen in gang doordat we bedrijven en wetenschappers hun gang laten gaan, ongeremd door wet- en regelgeving en/of te weinig veiligheidstesten?

Dit is wel een zorg van respondenten. In het Amerikaanse onderzoek geeft 70% aan dat ze verwachten dat technologieën op de markt komen, nog voordat ze volledig begrepen of getest zijn.

Rol overheid

Maar het maken van adequate wet- en regelgeving is complex. Het maken van wetten en regels in een (bio)technologische wereld vereist het balanceren tussen de voorzichtigheid en de aandrijvende kracht die een overheid allebei in zich heeft. Dit is complex, want het doel van de overheid is om haar inwoners te beschermen (voorzichtigheid), maar ook om innovatie te stimuleren (aanjagen).

Die balans maakt internationale samenwerking ook zo complex. Zoals ik in de alinea’s over geopolitiek heb geschreven, kan human enhancement ook een voordeel bieden ten opzichte van andere landen.

In de boekenreeks Nexus, Crux en Apex beschrijft auteur Ramez Naam een wereld waarin opkomende grootmachten zoals China en India meer toelaten [link onderin]. Zo willen de machthebbers in die landen de ontwikkeling van een bepaalde neurotechnologie stimuleren om de intelligentie en samenwerkingsvermogen van hun inwoners te versterken.

Technologie versus regels

Als het gaat om regulering loopt de overheid al snel achterop, zoals de voormalige vice-voorzitter van de Raad van State Piet Hein Donner al zei: ‘Technologie gaat harder dan regels.’

Deze schijnbare tegenstelling komt regelmatig terug in sessies waarvoor ik word uitgenodigd. Zo was ik te gast bij bijeenkomsten van het Ministerie van Veiligheid en Justitie, de Raad voor Volksgezondheid en het Openbaar Ministerie om over deze thematiek na te denken.

Mensenrechten

Een andere categorie van wetten en regels zijn mensenrechten. Hoe veranderen die als technologie steeds meer ingrijpt op ons lichaam en ons leven? Mijn mening, die gekleurd is vanuit het sociaal-cultureel model waarin ik ben opgegroeid en waarin ik nu leef, is dat je als mens altijd de keuze moet hebben om natuurlijk te blijven. Deze geüpgradede mensenrechten heb ik ontleed aan het boek Technology vs. Humanity van Gerd Leonhard.

Hij is bijvoorbeeld van mening dat het niet verplicht moet worden om jezelf biologisch te wijzigen of elektronica aan je lichaam toe te voegen. Dit kwam ook naar voren in de Amerikaanse focusgroepen. Een basisprincipe moet zijn dat een upgrade niet verplicht is. Zowel niet van de werkgever, als van een onderwijsinstelling of overheid. Een ander principe dat naar voren kwam in het onderzoek was dat de technologie geen schade aan anderen berokkent.

Hoewel beide principes (het niet verplichten en geen schade toebrengen) nu heel logisch lijken, blijft het wat mij betreft belangrijk om hier als maatschappij scherp op te blijven.

---

Institutionele factoren

Technologische ontwikkelingen staan nooit op zichzelf. Hoewel ik soms dat gevoel wel heb, wordt de ontwikkeling en toepassing van een technologie altijd beïnvloed door allerlei andere factoren. Denk aan sociale factoren, culturele factoren, levensovertuiging, politiek en macht. Door een vermenging van factoren die elkaar onderling beïnvloeden is het lastig om het uiteindelijke effect van een technologie te voorspellen.

Een aantal historische voorbeelden:

• De opstand van textielarbeiders in Engeland tegen machines in hun fabrieken werd neergeslagen door de overheid. De overheid zag de economische potentie van deze ontwikkeling. De textielarbeiders werden dus niet verslagen door technologie, maar door overheidsbelangen;
• De invoering van de anticonceptiepil leidde tot een loskoppeling van sex en voortplanting. Dit haalde een argument tegen homoseksualiteit weg, wat leidde tot een sterk groeiende acceptatie van relaties tussen mensen met hetzelfde geslacht;

De rol van instituties en andere factoren wordt mooi verwoord door professor Majid Tehranian. Tehranian: ‘Technologie wordt altijd ontwikkeld vanuit een institutionele behoefte en de impact wordt altijd bemiddeld door institutionele arrangementen en sociale krachten, waar ze onderdeel van zijn.’

Religie

Religies behoren tot de instituties met een grote invloed op onze wereld. Volgens auteur Yuval Noah Harari hangt het mede van politieke en religieuze leiders af hoe snel de technologische vooruitgang verloopt [link onderin].

Religie geeft zingeving aan het leven en formuleert antwoorden op essentiële kwesties zoals het ontstaan en eindigen van leven. Maar wat als we met genetische modificatie kunnen sleutelen aan het ontstaan van leven? Als we met human enhancement kunnen ingrijpen op onze vaardigheden en mogelijkheden? Of als we met technologie het einde van ons leven kunnen uitstellen?

Technologie versus religie

Volgens auteur Don LeLillo neemt technologie de rol van religie over: ‘Vroeger was religie het antwoord op het menselijk onvermogen om de eigen sterfelijkheid te accepteren. Die plaats wordt nu langzaam maar zeker ingenomen door de technologie.’

Professor Lennox (Universiteit van Oxford) maakt een soortgelijke vergelijking. Hij ziet het streven naar superintelligentie als het verhaal van de Toren van Babel en het streven naar onsterfelijkheid als de zoektocht naar de hemel [link onderin].

Arie Boomsma

Ik vroeg aan televisiemaker, presentator en auteur Arie Boomsma in een podcastinterview hoe hij hierin staat [link onderin]. Hij ziet geen tegenstelling tussen technologie en geloven. Hij vindt dat technologie ons als mensheid veel brengt, maar dat er daarnaast altijd wel een behoefte zal zijn aan zingeving en spirituele verdieping in de vorm van religie.

Zelf ben ik niet religieus opgevoed. Toch denk ik niet dat religies snel zullen verdwijnen. Als sociale krachten hebben religies eerder grote wetenschappelijke ontdekkingen en technologische veranderingen overleefd. Denk aan de heliocentrische theorie van Galileo, de evolutietheorie, de invoering van de boekdrukkunst en de opkomst van het internet.

Sterker nog, je zou kunnen beargumenteren dat godsdiensten adaptief genoeg zijn om zichzelf aan te passen aan deze ontwrichtingen.

---

Sport

Tijdens keynotes vertel ik vaak dat topsport een ideale proeftuin is om na te denken over human enhancement. In topsport wordt constant geprobeerd om de fysieke grenzen van de atleten op te zoeken. Denk aan anabole steroïden bij honkballers, bloeddoping bij wielrenners of ongeoorloofd gebruik van amfetamine door hardlopers.

Swarzenegger muizen

Een nieuwe richting in de constante wapenwedloop is zogenaamde gendoping. In welke mate kunnen de genen van een atleet worden gewijzigd, zodat het lichaam zelf bijvoorbeeld meer EPO aanmaakt? Of neem spiergroei.

De spiermassa van de muizen nam met 15% toe en ze werden 27% sterker

Een Amerikaanse fysioloog gebruikte gentherapie om het DNA van spiercellen in muizen te wijzigen. De media noemde de muizen daarna ‘Schwarzeneggermuizen’. Hun spiermassa nam met 15 procent toe en ze werden 27 procent sterker.

Marathon muizen

In 2008 pasten wetenschappers aan de Case Western Reserve University het PEPCK-C gen in bepaalde spieren aan [link onderin]. Deze muizen werden hyperactief, veel agressiever en bleken ook veel later in de menopause te komen dan de controlegroep zonder aanpassing. Tegelijkertijd nam hun atletische vermogen ook toe. Ze konden 20 keer zo ver rennen dan muizen in de controlegroep en op een veel hogere snelheid.

Hidde Haisma

In Nederland doet professor Hidde Haisma aan de Rijksuniversiteit Groningen onderzoek naar het detecteren van gendoping [link onderin]. Ten opzichte van reguliere vormen van doping is gendoping nu nog moeilijker te ontdekken. Er is volgens hem nog geen bewijs dat genetische doping wordt toegepast, maar het heeft zeker de interesse van de sportwereld.

---

Wat zijn morele en ethische dilemma’s die mogelijk optreden bij de vooruitgang in human enhancement technologie?

Human Enhancement ethiek

Als ik lezingen en presentaties geef over human enhancement, dan kan ik er haast niet omheen. Wat is ethisch en moreel verantwoord als het gaat om mensverbetering? Ethiek gaat verder dan wet- en regelgeving. Het heeft meer te maken met hoe we ons als burgers, consumenten, patiënten en gebruikers (onderling) gedragen.

In een opiniestuk maakt Andy Miah van de Universiteit van Salford, Engeland, een onderscheid in drie categorieën:

• Individu;
• Professioneel;
• Maatschappij.

Individuele afwegingen gaan over de doelmatigheid van een verbetertechnologie, het idee van een authentiek leven, voorzichtigheid, het bevorderen van een open toekomst en morfologische vrijheid.

Professionele afwegingen hebben betrekking op ethische codes die gelden voor de medische praktijk en andere beroepsgroepen die zich (gaan) bezighouden met human enhancement technologieën. Dit kan zowel gaan over het onderzoek naar een technologie als de toepassing daarvan.

Maatschappelijke afwegingen omvatten vragen rondom de billijkheid, rechtvaardigheid en gelijkheid. In een grootschalig onderzoek van Allhof staat dit verder uitgewerkt [link onderin]. Zij verkennen de gevolgen van human enhancement voor eerlijkheid, billijkheid, sociale structuren, recht, politiek en beleid.

De belangrijkste conclusie van Allhof en zijn collega’s is dat de context essentieel is. ‘Het lijkt het voorbarig te zeggen dat alle verbeteringen moreel zorgelijk zijn, ongeacht de context; maar het is ook voorbarig om ze allemaal als probleemloos te verklaren’.

Casus bionische handen

Een fictief voorbeeld hoe het ethisch raamwerk van Miah kan helpen is bijvoorbeeld bij bionische ledematen, zoals een kunstmatige hand.

Vanuit een individueel perspectief zou je dit graag willen hebben, omdat je daarmee beter piano kan spelen. Tegelijkertijd doet dat volgens jou niet af aan je identiteit of authenticiteit.

De arts die de hand bij je plaatst kijkt vanuit haar professionele rol naar je vraag. ‘Ben je daadwerkelijk bereid om je natuurlijke hand af te staan? Realiseer jij je wat de consequenties daarvan zijn?’ Daarnaast doet ze een aantal fysiologische testen om te onderzoeken of je geen nadelige lichamelijke gevolgen van de operatie zal ondervinden. Als jij zou vragen of ze een bionische hand kan monteren met een ingebouwd geweer zal ze dit weigeren en melden bij de politie.

Vanuit maatschappelijke overwegingen heeft de overheid een paar jaar eerder bepaald dat bionische handen voor iedereen beschikbaar moeten zijn. Een overheidsinstituut keurt exemplaren aan de hand van een aantal criteria, zoals de veiligheid voor de patiënt en de omgeving van de patiënt. Tevens is het beleid dat je hier pas na je 18e over mag beslissen en dat inwoners met weinig geld een beroep kunnen doen op een subsidiefonds.

---

In mijn lezing voor KNVI Noord ging ook in op de maatschappelijke gevolgen en ethische kwesties:

Komende dinsdag spreek ik op de Rijks ICT Noord Tech Meetup over de rol van de overheid rondom biotechnologie, biohacking en mensverbetering! 🚀

Check het programma hier:https://t.co/YhzrzrdYbi

📸 bij lezing voor @KNVI_NL Noord in @DOTgroningen door @jarne pic.twitter.com/rEErg5dHXY

— Peter Joosten MSc. (@wpjoosten) 29 november 2019

---

Sandel: morele status natuur

In het deel over Tegenstanders schreef ik over het werk van Michael Sandel. Naast zijn argumenten die ik in dat deel heb beschreven, heeft hij nog een paar andere interessante ideeën over de ethiek van mensverbetering.

Dit gaat over de juiste houding van de mens tegenover de gegeven wereld

Michael Sandel

Zo geeft hij in een bijdrage in het boek Een kleine filosofie van de volmaakte mens aan dat ‘dergelijke vraagstukken gaan over de morele status van de natuur en de juiste houding van de mens tegenover de gegeven wereld’. Deze vragen aan theologie, waardoor volgens hem ‘hedendaagse filosofen en politicologen de neiging hebben daarvoor terug te deinzen’.

Begaafdheid en nederigheid

Dit vraagstuk, onze houding van de mens naar de natuur, raakt ook aan een andere intrigerende opmerking van hem. Hij noemt dit ons concept van begaafdheid en nederigheid. Begaafdheid houdt in dat onze talenten en vermogens niet geheel onze eigen verdiensten zijn, hoeveel inspanningen we ook hebben geleverd om ze te ontwikkelen en uit te oefenen.

Dit raakt ook aan de verhouding tussen eigen inspanning en kunstmatige verbetering. Een voorbeeld uit mijn eigen leven is hardlopen. Afgezien van een jaar op nationaal niveau te hebben geroeid, zou ik mijzelf bij lange na geen atleet noemen. Tegenwoordig train ik 2 à 3 keer per week en doe ik regelmatig mee aan hardloopwedstrijden.

Mijn persoonlijk record op de 10 kilometer is 43 minuten en 30 seconden. Maar stel je voor dat ik met een combinatie van synthetisch bloed, bionische benen en genetische doping die afstand in 15 minuten kan lopen. Zonder moeite. Waarschijnlijk geeft dat me dan minder voldoening dan wanneer ik daar hard voor heb getraind en tijdens de wedstrijd mezelf tot het uiterste heb moeten drijven.

Waardering

De argumenten van Sandel over begaafdheid, nederigheid en inspanning komen ook terug in het eerder genoemde onderzoek met focusgroepen van het Rathenau Instituut. Daar werd ‘het aantasten van zingevende elementen in iemands leven’ aangedragen als zorg. De deelnemers aan het onderzoek geven aan dat de moeite die het kost om een prestatie te leveren, juist ook zorgt voor voldoening en waardering.

De deelnemers geven aan dat een tentamen halen met hulp voelt als valsspelen. Of dat een geluksgevoel dat wordt veroorzaakt door technologie niet echt voelt. Hierbij hoort ook dat je voor de waardering van geluk juist ook ervaring met mindere tijden nodig hebt.

Minder waardering argument

Wetenschapper Filippo Santoni van de TU Delft noemt dit het ‘minder waardering’ argument [link onderin]. Volgens hem is dat niet helemaal terecht, zeker wat de huidige verbetertechnologieën betreft. Je kan een pil slikken voor een betere concentratie, maar je moet zelf nog wel studeren. Je kan doping nemen voor meer rode bloedlichaampjes, maar je moet nog wel zelf een berg beklimmen op de racefiets.

Uiteindelijk draait het om de insteek van de activiteit. Santoni onderscheidt twee types: doel en proces oriëntatie. Als het doel is om zo snel mogelijk een berg te beklimmen dan kun je beter op een motor rijden dan op de fiets. Maar bij veel activiteiten, zoals sporten of studeren, staat de activiteit zelf centraal.

Wederom kom ik hierbij terug op een aantal eerdere opmerkingen: de context is essentieel. Vanuit de context kunnen we pas goed kijken naar ethiek. Is het goed om een bepaalde technologie te gebruiken? Wanneer wel en wanneer niet?

Volgende generaties

Los van de levenbeschouwelijke en politieke opvattingen, is het lastig om tot een overeenstemming te komen hoe ver we als mens willen gaan. Zowel nationaal als internationaal. Nog lastiger is het dat niet iedereen kan deelnemen aan dit gesprek. Dit argument wordt aangevoerd door de Duitse filosoof Jürgen Habermas in zijn boek The Future of Human Nature [link onderin].

Hij is een fel tegenstander van ingrepen in de menselijke natuur, omdat we daarmee beslissingen zouden nemen over toekomstige mensen zonder dat zij erover mee kunnen praten.

Anderzijds kan ik tegen dit argument inbrengen dat we dat als mens altijd al hebben gedaan. Eerdere generaties hebben keuzes gemaakt waar wij nu profijt en last van hebben. Denk aan het aanleggen van riolering en een effect als de klimaatcrisis.

Juridische casus

De keuze voor volgende generaties heb ik zelf ook belicht tijdens een lezing die ik mocht geven op het Jaarcongres Gezondheidsrecht dat werd georganiseerd door Kerkebosch. Stel je voor dat je als ouders niet alleen het DNA van je toekomstig kind kan weten, maar daar ook op kan ingrijpen. Zou je dat doen? Als het gaat om een bepaalde aandoening, maar ook als het zaken betreft zoals lichaamslengte of intelligentie?

Stel je voor dat je ouders niet alleen het DNA van je toekomstig kind kan weten, maar daar ook op kan ingrijpen.

Of neem deze fictieve casus: als je ouders je genoom hebben geoptimaliseerd door muzikaliteit. Heb je als kind nog wel autonomie en een open toekomst als je niet geïnteresseerd bent in het spelen van een muziekinstrument? Hoe verandert deze technologie de dynamiek in gezinnen en de maatschappij?

Rol ontwerpers

Een essentieel punt dat ik nog wil benoemen in dit deel over ethiek is de moraliteit van technologie. In 1995 introduceerde filosoof Hans Achterhuis dit concept [link onderin]. De kern is dat wij als mens geneigd zijn om morele keuzes uit te besteden aan techniek. Als we het er over eens zijn dat we korter kunnen douchen, waarom delegeren we onze verantwoordelijkheid dan niet naar een waterbesparende douchekop?

Casus echoscopie

Hetzelfde geldt voor echoscopie bij een ongeboren kind. Professor Peter-Paul Verbeek vertelde in de podcastserie Bionic Man van BNR en het Financieel Dagblad, waarin ik met hem te gast was

De techniek van echoscopie vertaalt een ongeboren kind in een mogelijke patiënt, aangeboren ziektes in vormen van lijden (die voorkomen kunnen worden), ons de ouders in beslissers over het leven van het kind.

Technologie is nooit neutraal

Om die reden is technologie nooit neutraal, hoewel dat wel vaak zo lijkt. Techneuten, wetenschappers, onderwerpers en fabrikanten maken expliciete en impliciete keuzes voor ons. Neem een extreem voorbeeld: het inbrengen van een hersenimplantaat om je stemming te verbeteren. In het ontwerp van het implantaat zitten een aantal morele vragen:

• Kan de ander zien dat jij het apparaat hebt aangezet?
• Hoeveel vrijheid heb je in de besturing?
• Kun je het apparaat altijd vol aanzetten?
• Kan iemand anders het apparaat bedienen?

Om die reden denk ik dat dit ethische en filosofische vragen rondom human enhancement steeds belangrijker worden. Hoe willen we ons als mens verbinden met technologie? Wat is de mate waarin we afhankelijk willen worden van technologie? In welke mate willen we samensmelten met technologie?

Nooit af

Toch neemt het niet weg, zo schrijft Bert-Jan Koops in De Maakbare Mens dat ‘de scheidslijn tussen mooi en gewoontjes, tussen ziekte en persoonskenmerk, tussen genezing en verbetering flinterdun en veranderlijk is’.

De scheidslijn tussen mooi en gewoontjes, tussen ziekte en persoonskenmerk, tussen genezing en verbetering is flinterdun en veranderlijk

Bert-Jan Koops

Dat de grenzen door de tijd en culturele, sociale en institutionele factoren wijzigen, zorgt ook voor dat de ethiek van human enhancement veranderlijk blijft. Elke keer zullen ethici, maar ook wij als individu en als samenleving, nadenken over het toelaten van nieuwe toepassingen op het gebied van human enhancement.

Dit heeft hoogleraar publieksfilosofie Marli Huijer mooi verwoord in een essay in Trouw [link onderin]: ‘Mens en techniek veranderen elkaar voortdurend, ze zijn samen op zoek naar wat een goed of aangenaam leven is, en maken daarbij gebruik van morele, politieke en sociale noties die in de cultuur aanwezig zijn.’

Ethiek is nooit af.

---

Wat zijn visies op human enhancement die nog iets verder in de tijd liggen? In dit beschrijf ik een aantal ideeën over de verre toekomst van de mens.

Toekomst

Wat is de toekomst van human enhancement? Zoals je in de introductie al hebt kunnen lezen, verken ik in dit deel de verre toekomst van human enhancement. Dit zijn visies die wellicht op sciencefiction – of in ieder geval fictief – lijken, maar dat is ook de reden dat ze bij mij zijn blijven hangen nadat ik ermee in aanraking kwam.

De visies zijn:

• techno-humanisme
• destructie voor groei
• superorganisme
• ruimtevaart

De visies werk ik hieronder verder uit.

---

Techno-humanisme

Hoe ver kunnen we gaan? Of beter gezegd: hoe ver laten we het komen? In zijn boek Homo Deus schetst auteur Yuval Noah Harari twee scenario’s: techno-humanisme en dataïsme.

Het doel van techno-humanisme is om de mogelijkheden van de mens uit te breiden met technologie. We worden cyborgs en verbinden ons zelf aan computers, waarbij we de menselijke belangen en verlangens nog steeds het belangrijkste vinden. Dit lijkt enigszins op het idee van transhumanisme [link onderin].

Het tweede scenario is overigens dataïsme. Dit gaat nog steeds uit van het idee dat we als mens speciaal en belangrijk zijn. Alleen waren wij tot voor kort het beste systeem om data te verwerken, maar is dat nu niet meer het geval.

Algoritmes begrijpen onze gevoelens, emoties, keuzes en verlangens beter dan dat we het zelf doen. Het gevolg hiervan is dat we als mens irrelevant worden. Ons enige doel wordt om kunstmatige intelligentie te dienen [link onderin over scenario’s rondom deze zogenaamde superintelligentie].

Geen mensen meer

Het eerste scenario van techno-humanisme is in lijn met wat je eerder hebt kunnen lezen over de mogelijkheden binnen human enhancement. Het tweede scenario is voor ons mens het meest dramatisch. In zeker zin kun je hier niet meer spreken van human enhancement, aangezien de menselijke factor verdwenen dan wel nihil is.

In mijn artikelen over transhumanisme en kunstmatige intelligentie kun je meer lezen over de vorming van superintelligentie en de mogelijke overbodigheid van het menselijk ras [link onderin].

---

Eerst destructie later groei

Naval Ravikant vind ik een van de meest fascinerende ondernemers en denkers over onze technologische toekomst. In een interview met Rob Reid in de podcast After On deelde hij een historische analogie die bij mij is blijven hangen [link onderin].

Hij betoogt dat we als mensheid slecht zijn in het verstandig en verantwoord inzetten van nieuwe technologie. ‘Het zit in onze aard om technologie eerst te gebruiken voor slechte doelen. Pas later leren we dat we de techniek ook op een positieve manier kunnen gebruiken’.

Het zit in onze aard om technologie eerst te gebruiken voor slechte doelen

Naval Ravikant

Een paar voorbeelden die hij aanhaalt:

• Buskruit. Eerst voor kanonnen en geweren, pas daarna voor stoommachines;
• Atoomsplitsing. Eerst voor de atoombom, pas daarna voor kernenergie;
• Social media. Eerst afhankelijkheid en verslaving, straks hopelijk meer verbinding.

Ik realiseer me dat zijn argumentatie niet volledig waterdicht is. Laat staan dat die ontwikkelingen zich zo opvolgend hebben voorgedaan. Maar ergens blijft wel bij me hangen dat we, meestal vanwege financiële belangen en macht, techniek niet altijd vanaf het begin voor het collectieve goed inzetten. Een andere reden is dat we ook eerst zeker willen weten dat het veilig genoeg is en dat we op hebben genomen in de wet- en regelgeving.

Eerst soldaten?

Om die gevolgtrekking door te zetten; gaat hetzelfde op voor human enhancement technologie? Wellicht wordt het eerst ingezet door het leger, criminelen en terroristen, waarbij het meer schade berokkent aan de maatschappij en de wereld dan het oplevert. Pas daarna hebben we er als mensheid van geleerd, maken we nieuwe wetgeving om uitwassen te voorkomen. Is dat dan het moment dat we allemaal gemiddeld sterker, slimmer en socialer worden, plus dat we langer blijven leven?

---

Superorganisme

In het boek Next Nature introduceerde filosoof Koert van Mensvoort voor mij het concept van het superorganisme [link onderin]. In mijn blogartikel over het transhumanisme heb ik hier eerder ook al over geschreven [link onderin].

Een deel van zijn idee sluit aan bij het dataïsme van Yuval Noah Harari. Wij als homo sapiens zijn niet het eindpunt van de evolutie. Om dit in perspectief te zetten, start ik met de big bang. Zo’n 13,5 miljard jaar geleden ontstonden er na de big bang eerst elementaire deeltjes. In een toenemende complexiteit vormden deze zich eerst in hadronen, daarna atomen, moleculen, cellen, complexe cellen en tot slot in meercellige organismen.

Evolutie stopt niet

Meercellige organismen ontstonden ongeveer 2,5 miljard jaar geleden. Zo’n 300.000 jaar geleden ontstonden wij, de homo sapiens. Maar daarmee is de evolutie niet gestopt. Vanuit de historische evolutionaire stappen is het te verwachten dat een volgende levensvorm zich weer ontwikkelt naar een volgend complexiteitsniveau.

Zo concludeerden onderzoekers Smith en Szathmáry dat werkelijk grote evolutionaire transities plaatsvinden zodra bestaande organismen gaan samenwerken of elkaar inkapselen binnen een groter geheel.

Memen als volgende stap

De vraag is dan: hoe ziet dit volgende niveau er uit? Het niveau na ons, als meercellig organisme? In zijn boek doet Koert van Mensvoort een schot voor de boek. Hij schrijft: ‘Vermoedelijk is de volgende trap van de evolutionaire ladder memetisch.’

Vermoedelijk is de volgende trap van de evolutionaire ladder memetisch

Koert van Mensvoort

Een meme is geïntroduceerd door Richard Dawkins in het boek The Selfish Gene [link onderin]. Een meme zijn niet alleen plaatjes op internet die veel worden gedeeld en snel verspreiden. Memetica volgens Dawkins zijn culturele fenomenen die zich, net als genen, via variatie, mutatie, competitie en overerving verspreiden, door het gedrag dat ze bij hun gastheer veroorzaken.

Landen en bedrijven

Wat zijn dan huidige voorbeelden van memetische organismen? Koert van Mensvoort doet een aantal suggesties, zoals landen of bedrijven. Deze entiteiten kun je beschouwen als organismen met hun eigen metabolisme en strategie om te overleven, waar wij als mensen deel van uit maken.

Technologie

Een andere suggestie is technologie. Zeker als we de opmerking van Smith en Szathmáry in ogenschouw nemen. Door technologie zoals het internet werken we als mensen onderling nog makkelijker samen. Eigenlijk kunnen we niet meer zonder, als ik voor mezelf spreek tenminste.

Zijn we als mensheid zo langzamerhand al ingekapseld door technologie zoals het internet en de smartphone? Is de computer- en informatietechnologie de volgende trap in de evolutie? Of is dat superintelligentie, in lijn met het dataïsme van Harari?

Rol human enhancement

Wellicht gaat dit samen op met human enhancement. Want om als mensen te opereren binnen het superorganisme van technologie moeten we onszelf hebben verbeterd. Om deze speculatieve lijn door te trekken: wat als we via hersenchips kunnen telepatisch met elkaar kunnen communiceren? Dan zijn we letterlijk ingekapseld door technologie. Of misschien cru geformuleerd: afhankelijk, gedomineerd en onderworpen aan technologie.

---

Ruimtevaart

In het deel over Voorstanders heb ik de mening van Juan Enriquez al gedeeld. Kort samengevat: binnen nu en 1 miljard jaar in de toekomst, moet de mensheid de aarde hebben verlaten. Om vervolgens in de ruimte te overleven, is ons huidige menselijke lichaam ongeschikt. Daarom is human enhancement, mits er dan nog mensen zijn, op lange termijn onvermijdelijk.

De combinatie en onderlinge versterking van deze technologieën convergeren in een megatrend, een grote golf die ons begrip van mens zijn overspoeld en volledig over de kop haalt

Jamie Metzl

Dit klinkt wellicht nog steeds als sciencefiction. Jamie Metzl benadrukt in zijn boek Hacking Darwin dat het de wetenschappelijke vooruitgang in computertechnologie, kunstmatige intelligentie, nanotechnologie, biotechnologie en genetica ergens anders op wijzen. De combinatie en onderlinge versterking van deze technologieën ‘convergeren in een megatrend, een grote golf die ons begrip van mens zijn overspoeld en volledig over de kop haalt’.

Project NASA

Om weer terug te komen op ons leven in de ruimte. Metzl haalt in zijn boek Christopher Mason aan van het Weill Cornell Medical College (New York, Verenigde Staten). Mason werkt al aan een project samen met NASA. Het doel is het overleven van de mensheid zowel op aarde, in de ruimte en op andere planeten.

Hiervoor werken wetenschappers nu aan het opstellen van moleculaire analyses van de genoom, epigenoom, transcriptoom en metagenoom van astronauten om ze te beschermen tegen de effecten van lange ruimtevluchten.

Afsplitsing homo sapiens

Al enige tijd eerder kwam ik een soortgelijke stelling van de Britse astronoom Martin Rees tegen. Hij benadrukte al dat het waarschijnlijk is dat een deel van homo sapiens zich als soort afsplitst, juist dat deel van de mensheid dat de ruimte intrekt om de aarde te verlaten.

Dat is lijn met het evolutionaire pad, zoals je in de vorige alinea’s over het superorganisme hebt kunnen lezen. Evolutie draait om de beste aanpassing op de omgeving. Voor het leven in het heelal is evolutionair gezien ons huidige lichaam niet geschikt.

Hoewel dit een bizar vergezicht lijkt, zijn Christopher Mason en zijn collega’s hier nu namelijk al mee bezig met NASA. In dit soort gevallen moet ik vaak denken aan een favoriete quote van mij. De uitspraak is van sciencefiction-auteur William Gibson: ‘The future is already here, but it is unevenly distributed.’

---

Wat kunnen we nu doen als het gaat om human enhancement? Hoe kunnen nu verstandige keuzes maken die onszelf en toekomstige generaties helpen?

Actie

Net als bij andere problematiek, zoals de klimaatcrisis of de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie, is het goed om de gebeurtenissen en context in de gaten te houden. Hiervoor kun je uiteraard de wetenschappelijke literatuur op het gebied van human enhancement volgen of blogs zoals deze.

Als geïnteresseerde leek zou ik een aantal van de populair-wetenschappelijke boeken aanraden die je in dit artikel hebt gelezen. Zoals Homo Deus, mijn eigen boek Supermens of het boek Evolving Ourselves.

Van Evolving Ourselves maakte ik een video op mijn YouTube-kanaal:

Naast het lezen van blogs en boeken zijn er ook andere media waarmee je bijblijft op dit domein, zoals documentaires en podcasts. In het volgende deel Fictie schrijf ik nog over fictie over dit thema, zoals series, boeken en films.

Documentaires human enhancement

Dit zijn documentaires die ik aanraad [links onderin]:

• Supersapiens (online). Documentaire met onder andere Richard Dawkins, Nick Bostrom en Sam Harris die ook gaat over kunstmatige intelligentie;
• Unnatural Selection (Netflix). Vierdelige serie over de implicaties van gentherapie en CRISPR/cas9 op de gezondheidszorg, natuur en mensverbetering;
• Darknet (Netflix) Een documentaireserie op over de donkere kant van het internet. Vooral aflevering 2 van seizoen 1 gaat specifiek over human enhancement.

Podcasts human enhancement

Dit zijn mijn favoriete podcasts over dit thema [links onderin]:

• After On. De Amerikaanse auteur Rob Reid maakt een podcast over de thema’s in zijn boek, zoals synthetische biologie en kunstmatige intelligentie, en raakt regelmatig aan human enhancement;
• Nerdland. Maandelijkse Vlaamse podcast onder leiding van Lieven Scheire met wisselende gasten. Fijne combinatie van inhoud, afwisselende onderwerpen en humor;
• Singularity FM. Show die meer raakt aan transhumanisme, zoals superintelligentie en blockchain. Thema’s gaan vaak over de verre toekomst van de mensheid.

Naast deze podcasts heb ik zelf ook een podcast, namelijk Biohacking Impact [link onderin]. Hierin interview ik nationale en internationale deskundigen over biohacking, human enhancement of aanverwante wetenschappelijke domeinen.

---

Principes

Hoewel ik gefascineerd ben door de mogelijkheden van human enhancement, betekent het niet dat ik vind dat we al die verbetertechnieken zonder enige beperkingen moeten toestaan. Zoals ik in eerdere aanverwante stukken heb geschreven lijkt het mij het meest ideaal om nieuwe toepassingen af te zetten tegen principes en waarden die we belangrijk vinden.

Hieronder volgt een voorstel van een aantal principes. Deze lijst is losjes geïnspireerd op onder meer de ideeën van Juan Enriquez, Steve Gullans, Yuval Noah Harari en andere boeken die ik heb gelezen over dit onderwerp [link onderin].

• Verantwoordelijkheid. Met de mogelijkheden die we hebben, realiseren we ons als samenleving ook dat we daarmee aansprakelijk zijn voor de gevolgen (op onszelf, anderen en de planeet);
• Diversiteit. Als er verschil komt tussen verbeterden en natuurlijken of verbeterden onderling, dan is het belangrijk om deze verscheidenheid te respecteren. Vanuit een evolutionair perspectief maakt diversiteit ons als mensheid ook weerbaar en veerkrachtig.
• Keuzevrijheid. In lijn met het vorige punt: iedereen is vrij in de keuze of diegene zichzelf wil verbeteren en de wijze waarop.
• Evolutie. Een deel van de wereld, bijvoorbeeld 25%, blijft zich ontwikkelen volgens de evolutie van Darwin met natuurlijke selectie en willekeurige mutatie. Zo behouden we de natuurlijke verloop en dient dit eventueel als back-up als we ons met de evolutie als mens verpesten.
• Onderwijs. In lijn met het begin van dit deel is het belangrijk om onszelf en toekomstige generaties op te leiden en bij te scholen met de mogelijkheden, voor- en nadelen van human enhancement.
• Optimisme. Het is goed als je bij het lezen van dit artikel soms een angstig gevoel heb gehad, dat heb ik ook. Toch ben ik optimistisch, zeker als we geduldig, creatief, waakzaam en verdraagzaam zijn als mensheid.

De toepassing en uitwerking van deze principes heeft eigenlijk niet veel te doen met wetenschap en technologie, maar meer met waarden, verdelingsvraagstukken en de keuzes van individuen en de samenleving. Dit komt dan terug in beleid, wetten en regels en in het gedrag van burgers en bedrijven.

Geen dogma’s

De uitdaging voor ons als samenleving en de overheid is een beleid uit te werken dat is gebaseerd op de juiste waarden en om niet te vervallen in dogma’s zoals ‘natuurlijk is goed’ en ‘ingrijpen door de mens is slecht’.

Wat zijn dan wel waarden? Een aantal liggen voor de hand. Zo moeten we mensen niet verbeteren of aanpassen zodat ze anderen meer kwaad doen. Of mensen veranderen waardoor de sociale problemen en ongelijkheid vergroten.

Toch verschijnen dit soort doemscenario’s meestal snel als het gaat om human enhancement, denk bijvoorbeeld maar aan de best bekeken sciencefictionfilms. Toch vind ik, net als Raya Bidshari in haar opinieartikel, dat human enhancement er juist ook ervoor kan zorgen dat we als samenleving er met elkaar op vooruit gaan [link onderin].

Wetenschappelijke vooruitgang

Wellicht ben ik een optimistische modernist, maar netto gezien heeft wetenschappelijke vooruitgang ons als mensheid vooruit geholpen. Zoals Hans Rosling in zijn boek Factfulness heeft geschreven heeft de mensheid in de afgelopen decennia op allerlei indicatoren ontzettend veel progressie geboekt [link onderin]. Denk aan de afname in kindersterfte, de toename in toegang tot riolering, schoon drinkwater en onderwijs.

Om die reden ben ik optimistisch. Wetenschappelijke inzichten en inzichten, juist in domeinen zoals biotechnologie, nanotechnologie, big data en zonne-energie, kunnen de planeet een netto betere plek maken voor mens.

Dan kunnen we langer leven, honger uitroeien, het klimaat helpen, de welvaart op globaal niveau verbeteren en andere doelen, zoals in de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen van de Verenigde Naties, halen [link onderin].

Hoe gaan we die technologieën verspreiden en distribueren?

De uitkomst hangt niet zozeer af van technologie, maar meer van politieke en sociale verdelingsvragen. Hoe gaan we die technologieën verspreiden en distribueren? Dit is een vraag die altijd speelt bij technologische vooruitgang. In het geval van human enhancement is het nog spannender, omdat deze technieken direct ingrijpen op ons als mens.

Criterium: Zelfbeschikking

Omdat human enhancement direct ingrijpt op de mens, lijkt menselijk welbevinden mij het belangrijkste criterium om nieuwe technologieën op te beoordelen.

Onderzoekers van de Universiteit van Genève (Zwitserland) hebben in een publicatie de vraag verkend of human enhancement leidt tot betere mensen en een betere mensheid [link onderin]. Ze stellen dat beide doelstellingen vaak op spanning staan.

Bijvoorbeeld: jij neemt doping om sneller te rennen in een race. Dan heb jij als individu er voordeel van. Voor het collectief is het nadelig, niet iedereen er toegang tot heeft en ook de autonomie van de andere sporters onder druk zet. De volgende keer zullen ze waarschijnlijk sneller besluiten om ook doping te nemen.

Autonomie vormt, samen met competenties en verbondenheid, de drie basisbehoeften van de zelfbeschikkingstheorie.

Autonomie vormt, samen met competenties en verbondenheid, de drie basisbehoeften van de zelfbeschikkingstheorie. De kern van deze theorie is dat de bevrediging van de drie basisbehoeften leidt tot optimale functionering, welbevinden en groei van een persoon.

Casus nootropics

De onderzoekers stellen voor dat overheden nieuwe verbetertechnologieën toetsen aan de zelfbeschikkingstheorie. Neem het het gebruik van farmaceutische middelen voor een betere concentratie en meer focus, zogenaamde nootropics.

Als dat wordt opgelegd door een werkgever dan raakt dat aan je autonomie. Aan de andere kant kan het je wel helpen in je competenties. Maar als een bijwerking is dat jij je emotioneel afsluit voor anderen, dan beperkt het gebruik van de nootropic je in je verbondenheid.

Deze korte casus laat zien dat een ideale uitkomst niet bestaat. Of zoals professor Annelien Bredenoord in een podcastinterview mij vertelde: ‘Bij ethische dilemma’s blijft altijd een tragisch randje over’ [link onderin].

Rol overheid

De onderzoekers van de Universiteit van Genève noemden al de rol van de overheid als het gaat om het toetsen en toestaan van human enhancement toepassingen.

Een complicerende factor voor overheden is de zogenaamde ‘verplaatsing van politiek’. In het boek De Maakbare Mens beschrijven de auteurs: ‘de samenleving in het algemeen en de ontwikkeling van wetenschap en technologie in het bijzonder worden in toenemende mate vormgegeven buiten de politieke arena, bijvoorbeeld in in wetenschappelijke onderzoekslaboratoria, op de vrije markt van consumentisme en in de activiteiten van niet-gouvernementele organisaties’.

Het lastige, in ieder geval voor overheden, is dat technologische ontwikkeling daarom steeds minder vanuit één centrale plek kan worden gestuurd of gecoördineerd.

Geopolitieke factor

Naast de verplaatsing van politiek is een andere belemmerende factor de geopolitiek, waarover ik in het deel over Impact al heb geschreven. Want wat als Nederland of de Europese Unie een bepaalde verbetertechnologie verbiedt, wordt deze in een ander land dan wel toegestaan?

De boeken Nexus, Crux en Apex van Ramez Naam diepen dit gegeven verder uit. In de trilogie betreft het een combinatie van neuro- en nanotechnologie. Ondanks een wereldwijd akkoord (Kopenhagen 2039) zien opkomende grootmachten China en India de technologie als methode om economisch en militair voordeel te halen, met alle gevolgen van dien.

Ondanks een wereldwijd akkoord (Kopenhagen 2039) zien opkomende grootmachten China en India de technologie als methode om economisch en militair voordeel te halen

Boeken Nexus, Crux en Apex

Het non-fictie boek Moneyland belooft ook niet veel goeds [link onderin]. Het boek beschrijft hoe landen inspelen op de wereldwijde vraag naar het wegsluizen, verbergen en uitgeven van geld zonder er (veel) belasting voor te betalen. Hoewel het een compleet ander thema is, bleef bij mij het gevoel hangen dat wij als mens (en als natiestaten) best wel willen valsspelen als we er zelf voordeel uit halen.

Aanbevelingen overheid

Los van de complicaties is en blijft de rol van de overheid essentieel met haar wetgeving, handhaving en andere beleidsmaatregelen. Het Rathenau Instituut doet in hun rapport Goed, beter, betwist een aantal aanbevelingen aan de Nederlandse overheid over hun beleid met betrekking tot human enhancement [link onderin].

De meest interessante aanbeveling is dat de overheid ‘sociale gevolgen van individueel gebruik serieus onderzoekt en bekijkt of ze dat met regelgeving kunnen indammen of tegengaan’. De reden dat ik deze aanbeveling het meest interessant vind is omdat het inschatten van sociale gevolgen ontzettend lastig is.

In mijn artikel over technologie-ethiek geef ik daar een aantal voorbeelden van [link onderin]. Zo leidde de invoering van de anticonceptiepil, geheel onverwacht, tot een immense groei in de acceptatie van homoseksualiteit. Het onvoorziene effect was namelijk dat voortplanting los kwam te staan van seksualiteit, waardoor tegenstanders van homoseksualiteit een belangrijk argument verloren.

Begeleiden

Volgens mij is de beste manier daarom om technologie op te voeden. Dit is wat professor Peter-Paul Verbeek schrijft in zijn boek De Grens van de mens: ‘In plaats van zich tegenover technologie op te stellen, zou de ethiek technologische ontwikkelingen moeten begeleiden. Kritisch, maar nauw verbonden’ [link onderin].

In plaats van zich tegenover technologie op te stellen, zou de ethiek technologische ontwikkelingen moeten begeleiden

Professor Peter-Paul Verbeek

In het laatste deel van dit artikel noem ik een aantal fictie boeken, series en films over human enhancement. Daarin kan uiteraard het boek Frankenstein niet ontbreken. In een interview met de Volkskrant ziet Peter-Paul Verbeek een belangrijke les in dit boek.

‘Ik vind het symbolisch dat het monster vooral hunkert naar vrijheid en gelijkheid, terwijl zijn maker uit angst voor hem wegloopt en geen verantwoordelijkheid neemt voor zijn maaksel’. Oftewel, een schepper mag zijn schepping niet straffeloos loslaten of er van weglopen.

Net als met kinderen of met human enhancement technologieën: wij als mens zijn verantwoordelijk voor wat we maken, hoe we ons daartoe gedragen, hoe wij het vormen en hoe het ons vormt.

Innovators en experimenten

In 2016 organiseerde ik een Biohacking Meetup over het thema human enhancement [link onderin]. Na een lezing van mijzelf, sprak Jelte Timmer. Jelte was destijds nog werkzaam bij het Rathenau Instituut.

Vooraf spraken we over de chip in mijn hand die ik in mijn hand heb laten implanteren [link onderin]. De reden dat ik deze heb laten plaatsen is dat ik vind dat ik door echt te proberen en te klooien, beter weet wat deze technologie betekent.

Gelukkig was Jelte het met mij eens. Hij zag een grotere rol voor mensen die zelf dingen proberen, uitvinden, experimenteren en met elkaar delen. Jelte: ‘Dit levert namelijk praktische cases op, waardoor er een debat in de samenleving en in de politiek kan ontstaan.’

Dit leidt er dan ook uiteindelijk toe dat discussies over human enhancement niet alleen beperkt blijven tot academische kringen, maar dat het een discussie wordt waarin iedereen kan meedoen.

Want zoals de naam human enhancement al impliceert: het raakt ons als mens en daarmee raakt iedereen.

---

Wat is mijn (voorlopige) conclusie?

Mijn conclusie

Ik vind dat het gebruiken van technologie ons mens maakt. Zonder wetenschappelijke en technologische vooruitgang zijn we als soort zo ver gekomen door ons vermogen om samen te werken in wisselende samenstellingen en door ons vernuft om te experimenteren, ontdekken en te maken.

Dat blijft niet beperkt tot wetenschappelijke ontdekkingen en uitvindingen buiten ons lichaam. Eerder in dit artikel heb ik duidelijk gemaakt dat veel verbetertechnologieën overvloeien van de gezondheidszorg naar human enhancement. Juist in het domein van de medische wetenschap en biomedische technologie gaan de ontwikkelingen ontzettend snel. Om die reden is het wat mij betreft nutteloos om onze ogen hiervoor te sluiten. Als we er beter van worden, laten we dan die verbetertechnologie gebruiken.

Voorbij gezondheidszorg

Uiteraard kunnen we als samenleving besluiten om die technologieën alleen in de gezondheidszorg te gebruiken met als doel om zieke mensen beter te maken. Toch verwacht ik dat dit niet snel zal gebeuren.

Zowel internationaal als nationaal ligt steeds meer druk op presteren, op maakbaarheid en succes. Ik vermoed dat deze tendens er toe leidt dat steeds meer mensen die technologieën willen gebruiken om zichzelf of hun kinderen te verbeteren.

Ondanks dat ik hier persoonlijk wat moeite mee heb, brengt dit allerlei ethische dilemma’s met zich mee. Neem bijvoorbeeld het geopolitieke belang. Mocht een ander land besluiten om hun inwoners te verbeteren, dan zal in Europa ook politieke en economische druk hoger worden om het hier ook toe te staan.

Menselijkheid

Desondanks ben ik van mening dat de geopolitieke component niet betekent dat je als individu, als groep of als land blindelings anderen moet volgen. Je hebt altijd nog een eigen autonomie en kritisch vermogen.

Ik denk dat samen met de opkomst van de verbetertechnologieën ook menselijke vraagstukken belangrijker worden. Dat gaat dan over thema’s zoals:

• Het inschatten van de gevolgen van een technologie, zowel voor jezelf als anderen;
• Het duiden en wegen van mogelijke gevolgen;
• Bedenken wat belangrijke dingen in het leven zijn;

Voor dit soort thema’s zijn er geen makkelijke, eenduidige en/of technologische oplossingen. Hier gaat het juist om meer ongrijpbare concepten die vragen om zelfinzicht, reflectie, ervaring, emotionele balans en tijd om na te denken.

Maar toch: antwoorden op deze vragen leiden tot een beter begrip van wat menselijk welbevinden voor jezelf betekent. Hierna zou je dan kunnen besluiten of een verbetertechnologie past bij je leven.

Mijn ideaal

De lijn die ik hierboven schets is mijn ideaal. Dat je vanuit je eigen doelstellingen en drijfveren beslist over de vraag of jij jezelf als mens wil verbeteren. In dat geval zijn human enhancement technologieën dienend aan het menselijk welbevinden.

Ik realiseer me ook wel dat het lastige vragen zijn. Je antwoorden zullen door de tijd veranderen en je hebt als mens ook tekortkomingen en blinde vlekken. Daarnaast maak je dit soort keuzes niet als individu. Je leeft in een wereld met culturele ontwikkelingen, economische druk en interpersoonlijke relaties, waarin keuzes misschien al voor je gemaakt worden.

Desondanks hoop ik dat we als samenleving net zo hard aan deze persoonlijke, politieke en ethische vraagstukken werken aan als aan de wetenschappelijke en technologische vooruitgang.

Alleen dan kun je wat mij betreft echt spreken van human enhancement. Zowel op individueel niveau, alsook van een verbetering van de mensheid en de planeet.

---

In de eerdere delen heb ik af en toe gerefereerd aan fictieve boeken, series of films. Hieronder deel ik nog apart een aantal series, films en boeken die gaan over human enhancement. Let wel op: af en toe deel ik spoilers.

Films & series

Bovenin het artikel heb je al mijn Scifi Visie video daarover kunnen bekijken, hieronder volgt een toelichting. Voor mij zijn de meest sprekende voorbeelden waarbij de mens zich letterlijk samenvoegt met machines.

Dit aspect vind je terug in Ghost in the Shell (uit 2017) met Scarlett Johansson. Het meest interessante gegeven van de film vind ik de vraag wie de eigenaar is van een lichaam vol met mechanische en elektronische onderdelen. Wat betekent dat voor je autonomie, onafhankelijkheid en identiteit?

Op mijn Engelstalige YouTube-kanaal maakte ik een video met mijn tips:

In deze video bespreek ik series over dit onderwerp:

Man van 6 miljoen

Ruim 40 jaar eerder kwam de serie De Man van 6 miljoen (1974) uit. In die serie wordt een verongelukt straaljagerpiloot uitgerust met implantaten en bionische onderdelen. Hierna gaat hij werken als geheim agent en heeft hij onwaarschijnlijk fysieke capaciteiten, zoals snelheid, kracht en uithoudingsvermogen.

Een film die de gevolgen van morele en emotionele ingrepen verkent is Equals uit 2015. Die film met onder meer Kirsten Stewart gaat over een samenleving die uiterst rationeel is. Burgers die emoties zoals woede, liefde of angst voelen of vertonen worden met een verplichte therapie behandeld.

Grondlegger genre

De grondlegger van het genre was uiteraard Mary Shelly, toen ze haar boek Frankenstein schreef. Er zijn talloze films gemaakt over Frankenstein, zoals Marry Shelley’s Frankenstein uit 1994 met Robert de Niro.

Een recentere film is Mary Shelley (2017). Deze film gaat over de destijds negentienjarige auteur van het boek. Wat leidde haar ertoe om het verhaal van Frankenstein te schrijven? Door wat of wie werd ze hiertoe geïnspireerd?

---

Boeken

In navolging van de laatste tip in de alinea’s over film- en serietips kan ik natuurlijk niet anders dan het boek Frankenstein uit 1818 te noemen [link onderin]. Het boek geldt als een van de eerste boeken in het horrorgenre en de titel van het boek haalt nog veelal de media.

Een leuke observatie is van auteur Annegreet van Bergen. In een interview in de Volkskrant wijst ze op de invloed van de technologie die in die tijd opkwam: ‘Rond de tijd dat Mary Shelley het boek schreef waren geleerden net begonnen met het houden van demonstraties met elektriseermachines.’

Rond de tijd dat Mary Shelley het boek schreef waren geleerden net begonnen met het houden van demonstraties met elektriseermachines

Annegreet van Bergen (auteur)

Blijkbaar hebben de knetterende stroomstoten Mary Shelley zo geïnspireerd om dit te verwerken in haar roman. Want de kern van het verhaal is dat de Weense arts in opleiding Victor Frankenstein uit lichaamsdelen van lijken een wezen bij elkaar naait en met bliksem tot leven wekt.

Hedendaagse opvolgers

Het boek Frankissstein is een hedendaagse opvolger van het origineel. In deze roman van Jeanette Winterson lopen twee verhaallijnen door elkaar, namelijk rond genderfluïditeit en kunstmatige intelligentie [link onderin]. Grappig genoeg start het verhaal in 1816 aan het Meer van Geneve met wat volgens de overlevering de aanzet was voor Mary Shelley om haar roman te schrijven.

Hond mens combinatie

Een bijzondere roman is Hondehart van de Russische schrijver Mikhail Bulgakov uit 1925. Het is een verhaal dat behoorlijk Frankenstein aandoet. Het gaat over een professor die straathond Sjarik opereert. De professor geeft de hond de testikels en hypofyse van een even daarvoor gestorven crimineel. Het doel van dit experiment was om te zien of het leidt tot een verjonging van het dier.

Dit gebeurt echter niet. De hond verandert in de loop van de tijd in een soort van mens, maar dan met de kenmerken en karaktereigenschappen van de vorige eigenaar.

Russische Revolutie

Dit boek kreeg ik als cadeau van de organisatie van Talkshow De Idee, waar ik een lezing hield over human enhancement. Het was echt een goed cadeau, omdat het boek in het thema valt én omdat ik het zelf niet zo snel zou kopen. Voor deze roman had ik namelijk nog geen enkele Russische roman gelezen. Meestal lees ik wat recentere sciencefiction boeken.

Het cadeau was daarom een aangename verrassing. Hoewel het een kleine roman is bevat het veel lagen. Wat betekent het om mens te zijn? Of dier? Wat gebeurt er als macht in de verkeerde handen valt? In wat voor systeem zijn dit soort experimenten mogelijk?

De laatste opmerking heeft betrekking op de tijd waarin het boek is geschreven. Na de Russische Revolutie in 1917 werd de tsaar afgezet en uiteindelijk vervangen door een communistisch regime. In het boek geeft Bulgakov subtiel kritiek op de politieke toestand in zijn land destijds.

---

Kunst

Naast films, series en boeken is ook kunst een methode om na te denken over de impact en effecten van human enhancement. Zelf ben ik de rol van kunstenaars en speculatieve ontwerpers de laatste jaren meer gaan waarderen.

Een paar voorbeelden hiervan zijn:

• De Engelse ontwerper Agi Haines noemde ik al eerder in dit stuk. Ze maakte een aantal werken met baby’s die aangepast zijn aan warmere temperaturen op aarde of die een opening in hun schedel hebben om een kabel op het brein aan te kunnen sluiten. In 2018 had ik een interview met haar.
• De Franse kunstenares Orlan werkt sinds 1990 aan de transformatie van zichzelf [link onderin]. In een serie operaties verandert een plastische chirurg langzaam haar gezicht. Dit doet ze aan de hand van vijf mythische vrouwelijke personages uit de kunstgeschiedenis: Mona Lisa, Diana, Psyche, Europa en Venus.
• De artiesten van Cirque du Soleil verkennen de mogelijkheden van human enhancement om die te gebruiken in hun shows [link onderin]. Zo praat een van de ontwerpers over ‘het toevoegen van een mechanische staart om het zwaartepunt te veranderen’.

Kortom, in allerlei culturele en kunstzinnige uitingen worden de mogelijkheden van human enhancement gebruikt of verkend. Zoals ik in het deel over Voorstanders al schreef, is het streven naar mensverbetering iets dat ons als mensheid al eeuwenlang fascineert.

Sinds de start van ons bestaan als Homo Sapiens waren dat verhalen, mythen en sagen over mensen met Goddelijke of bovenmenselijke capaciteiten. Dat streven naar verbetering zijn we nooit kwijtgeraakt, alleen is de vorm waarin we dat nu vertellen anders. Nu gebruiken we computerspellen zoals Deus Ex, boeken zoals Frankenstein en sciencefictionfilms zoals Ghost in the Shell.

---

Meer weten?

Wil je meer weten over dit onderwerp? Neem dan contact met me op als je vragen hebt! Ook als je me wil uitnodigen om een lezing of presentatie te geven bij je bedrijf, op je congres, symposium of bijeenkomst.

Kijk hier voor meer informatie:

• Spreker Supermens
• Spreker transhumanisme
• Webinar Peter Joosten

Kijk trouwens naar mijn lezingen pagina voor een overzicht van waar en waarover ik heb gesproken.

---

Leeslijst

Eerder schreef ik deze gerelateerde artikelen:

• Wat is de toekomst van de mens?
• Wat is human augmentation? (meest recente artikel)
• Wat is transhumanisme? (recente update)
• Wat is biohacking?
• Wat is de supermens?
• Wat is de maakbare mens?

Dit zijn technologieën en ontwikkelingen die ik ook heb genoemd:

• Wat is neurotechnologie (over zwakstroom op je hersenen)
• Chip in lichaam mens
• Wat is genetische manipulatie?
• Wat is quantified self?
• Wat is kunstmatige intelligentie? (over superintelligentie)

Deze artikelen gaan over de impact en ethische aspecten:

• Wat is technologie ethiek?
• Wat is de invloed van technologie op de samenleving?

Hier kun je mijn podcastinterviews luisteren. Je kan je ook abonneren via iOS (iPhone) of Spotify en via een podcast app naar deze afleveringen luisteren.

Aflevering 83 is met professor Maartje Schermer over human enhancement:

Andere relevante interviews zijn (zoek de afleveringen op in je favoriete podcast app):

• Aflevering 92 is met professor Annelien Bredenoord over de ethiek van biomedische innovaties;
• Aflevering 77 is met professor Sjoerd Repping over de vooruitgang in voortplantingstechnologie;
• Aflevering 74 is met professor Peter-Paul Verbeek en Robin Rotman (BNR en FD) over mensverbetering;
• Aflevering 69 is met professor Michael Bess, auteur van het boek Make Way for the Superhumans. 
• Aflevering 68 is met Arie Boomsma, over o.a. religies en technologie.

Deze video’s maakte ik over dit onderwerp:

• Interview met Tristan Roberts (EN)
• Interview met Jelte Timmer (NL)
• Interview met Agi Haines (EN)

Ik kwam in de media over dit onderwerp:

Gedurende 10 afleveringen was ik als expert te gast in de podcast Bionic Man van BNR en het Financieel Dagblad. Luister de afleveringen hieronder.

Deze non-fictie boeken heb ik voor dit artikel gebruikt:

• Boek Biohacking
• Boek Managing Nano-Bio-Info-Cogno Innovations
• Boek De Maakbare Mens
• Boek Unfit for the Future
• Boek Enhancing Evolution
• Boek To Save Everything, Click Here
• Boek De Nieuwe Mens
• Boek Zelfverwoestingsboek
• Boek Technology versus Humanity
• Boek Homo Deus
• Boek Kleine filosofie van de volmaakte mens
• Boek The Future of Human Nature
• Boek Hacking Darwin (tip!)
• Boek Next Nature (tip!)
• Boek The Selfish Gene
• Boek De Grens van de Mens
• Boek Factfullness
• Boek Moneyland

Dit zijn fictie boeken over human enhancement:

• Boek Nexus
• Boek Frankenstein
• Boek Frankissstein
• Boek Hondehart

Dit zijn externe links die ik heb gebruikt, onderverdeeld per thema:

Deel definitie en betekenis:

• Rapport Etag
• Definitie Thomas Douglas
• Artikel slimme contactlens

Deel methoden:

• Software Crystal
• Artikel infrarood zicht
• Onderzoek suppletie en geweld
• Onderzoek TDCS
• Paper Alex Pearlman

Deel methode: genetische modificatie

• Lijst van George Church
• Artikel over He
• Artikel over voortplantingstechnologie
• Artikel over Emily Whitehead
• Onderzoek over gentherapie retina
• Artikel over Elizabeth Parrish
• Artikel over Josiah Zayner
• Artikel over regels chimera
• Artikel over mens-aap chimera
• Artikel over xenotransplantatie
• Artikel over DNA mens en varken

Deel methode: farmacie

• Artikel over microdosering LSD
• Jellinek over MDMA
• Website NIDA
• Artikel over groeihormonen bij Messi

Deel methode: geneeskunde

• Artikel over plastische chirurgie
• Onderzoek naar mening plastische chirurgie

Deel voorstanders

• Website Agar
• Artikel over Gilgamesh
• Website Julian Savulescu
• Website Journal of Medical Ethics
• Interview Julian Savulescu bij Volkskrant
• Onderzoek Gottfredson
• Lezing Juan Enriquez

Deel tegenstanders

• Website Inez de Beaufort
• Interview Marion Donner
• Artikel David Byrne
• Opinieartikel Michael Sandel

Deel mening Amerikanen en Nederlanders

• Onderzoek Witman
• Onderzoek PEW

Deel impact

• Artikel over hacken pacemakers
• Artikel over borstimplantaten
• Onderzoek Gartner over human augmentation
• Opinieartikel Michael Bess
• Onderzoek over Snapchat en plastische chirurgie
• Artikel over testen modafinil door Amerikaanse leger
• Artikel over CRISPR/cas9 door leger
• Website Damiaan Denys
• Artikel over empathie bevorderen
• Artikel over human enhancement en klimaatcrisis
• Website Agi Haines
• Artikel over genetische modificatie in China
• Onderzoek over human enhancement in Azië
• Artikel over ideeën Singapore
• Artikel over religies en onsterfelijkheid
• Onderzoek naar Swarzenegger muizen
• Onderzoek naar PEPCK-C muizen
• Interview Hidde Haisma over gendoping

Deel ethiek

• Onderzoek van Miah
• Onderzoek van Allhof en anderen
• Website Santoni
• Artikel over Achterhuis
• Opinieartikel Huijer

Deel toekomst

• Aflevering podcast After On met Ravikant
• Website Mason

Deel actie

• Podcast Supermens (mijn eigen)
• Podcast After On
• Podcast Nerdland
• Podcast Singularity FM
• Opinieartikel op Singularity Hub
• Website met duurzame ontwikkelingsdoelstellingen
• Onderzoek Universiteit van Genève
• Rapport Rathenau Instituut
• Interview met Peter-Paul Verbeek

Deze documentaires gaan over human enhancement

• Documentaire De Volmaakte Mens
• Documentaire Take Your Pills
• Documentaire Supersapiens
• Documentaire Unnatural Selection
• Documentaire Darknet

Deel films, series, boeken en kunst

• Film Ghost in the Shell
• Serie De Man van 6 Miljoen
• Film Equals
• Film Mary Shelly’s Frankenstein
• Film Mary Shelly
• Artikel Volkskrant over Frankenstein
• Website kunstenares Orlan
• Artikel over innovatielab Cirque du Soleil

---

Hoe kijk jij naar de verandering en verbetering van ons als mens? Laat een reactie achter!