Maakbare Mens. Wat is de betekenis van de maakbaarheid van de mens? Wat is de maakbare mens? Inclusief ethiek, filosofie, kunst (documentaires) & voorbeelden!

Wat is de maakbare mens?

Wat is de maakbare mens? In eerdere artikelen heb ik geschreven over gerelateerde concepten zoals human enhancement en de supermens. Mijn definitie is dit: het gaat niet om het genezen of voorkomen van ziektes, maar het ingrijpen op de mens met therapieën, concepten en technologieën is gericht op de verbetering van het menselijk lichaam en leven.

Jos de Mul, hoogleraar filosofie van mens en cultuur aan de Erasmus Universiteit, vat het als volgt samen: ‘Het gaat niet alleen om levensverlenging, maar bijvoorbeeld ook om versterking en uitbreiding van het lichaam door uiteenlopende prothesen, de koppeling van het menselijk brein aan computers en robots, het vergroten van het menselijk geluk door middel van farmaceutische middelen of neurale stimulatie.’

Om die reden ligt de maakbare mens ook dicht aan tegen het transhumanisme.

Samenvatting

Hieronder volgt alvast een opsomming met de belangrijkste punten.

  1. De definitie van de maakbare mens: ingrijpen op de mens met therapieën, concepten en technologieën gericht op verbetering.
  2. De doelen zijn verschillend, maar in de meeste gevallen gaat het om (het streven naar) verbetering van de fysieke of cognitieve capaciteiten.
  3. Er zijn een aantal vormen om deze doelen te bereiken, zoals machinaal, medisch, genetisch (bijvoorbeeld de designbaby) of farmaceutisch.
  4. De gevolgen strekken verder dan alleen het individu, denk aan sociale en culturele patronen of geopolitieke belangen.
  5. Het idee van de maakbare mens komt terug in allerlei kunstvormen, zoals films, series en boeken.

In dit artikel komen deze punten terug met meer context en onderbouwing.

Opbouw

Dit is de opbouw van het artikel:

Tot slot: aan het eind van dit artikel vind je een lijst met bronnen (met informatie hoe je mij kan inhuren voor een lezing of webinar) en kun je een reactie achterlaten met een vraag of opmerking.

Video maakbare mens

Tijdens de Utrecht Science Week 2021 deed ik mee aan een panel met Nienke de Graeff, Wouter Kollen, Helianthe Kort en Nick Ramsey. We gingen in gesprek over de morele kaders ten aanzien van de dilemma’s waar (toegepast) onderzoek voor staat. Hoe ver mogen we gaan met het sleutelen aan de mens en waar ligt de grens tussen genezen en verbeteren?

Panelgesprek tijdens Utrecht Science Week 2021

Mindmap

Ik heb een mindmap gemaakt van hoe de verschillende concepten met elkaar samenhangen.

Mindmap met een samenvatting van welke concepten ik belangrijk vind en hoe ze met elkaar samenhangen.


In dit deel schrijf ik over de betekenis van de maakbare mens en de ideeën die filosofen hierbij hebben.

Betekenis maakbare mens

Wat is de betekenis van de maakbare mens? In aanvulling op de definitie van De Mul spreekt de omschrijving van Ira van Keulen en Rinie van Est in hun essay mij heel erg aan [link onderin]. Zij stellen: ‘We zijn zelf een ingenieursproject. Een belangrijke motor hierachter is het samengaan van nanotechnologie, biotechnologie, informatietechnologie en cognitieve technologie.’ Ze noemen dit wel een ‘intieme technologische revolutie’.

Wij zijn zelf een ingenieursproject.

Ira van Keulen en Rinie van Est

Volgens hen zorgt dit voor een nieuwe golf aan toepassingen, die grotendeels bestaat uit intieme technologieën die ons lichaam en gedrag op allerlei manieren kunnen monitoren, analyseren en beïnvloeden. In aanvulling hierop zou ik nog zeggen dat het ook nog gaat om ingrijpen en wijzigen.

Voorbeelden van deze technologieën zijn genetica, genetische modificatie, nanotechnologie, biotechnologie, synthetische biologie, neurotechnologie en biohacking. Over al deze thema’s heb ik afzonderlijke stukken geschreven, waarvan je de links onderaan dit artikel kan vinden.

Video maakbare mens

Begin 2021 gaf ik een inleiding én begeleide ik een webinar van de Koninklijke Nederlandse Academie voor Wetenschappen (KNAW) over de maakbare mens. De drie andere sprekers waren Heike Valery (TU Delft), Herman van der Kooij (Universiteit Twente) en Nick Ramsey (UMC Utrecht).

Bekijk de video:

Webinar Maakbare Mens van de KNAW

In mei 2019 interviewde ik professor Heidi Mertes (uGent) over de maakbaarheid van de mens. Een gedeelte van het gesprek verscheen op YouTube. Het hele interview wordt uitgezonden als aflevering in mijn podcast [link onderin].

Mijn interview met professor Heidi Mertes over de maakbare mens.

Waarom zou iemand streven naar de maakbare mens?

Doel mens upgraden (7x)

Met wat voor doel zou je de mens willen upgraden? Afgezien van de vraag waarom je dat zou willen (deze vraag komt later), zijn er allerlei uitkomsten mogelijk. In de mindmap heb ik ze opgeschreven, maar hieronder ook nog een keer benoemd met één of meerdere korte voorbeelden erbij.

  • Cognitie: slimmer worden, meer geconcentreerd zijn of een beter geheugen hebben;
  • Fysieke vermogens: meer kracht, snelheid, uithoudingsvermogen of mobiliteit;
  • Gezondheid: langer, gezond en pijnvrij leven;
  • Emotioneel: beter gevoelens herkennen en uiten;
  • Moraliteit: meer empathie, compassie en mededogen;
  • Spiritueel: groter gevoel van zingeving en betekenis;
  • Zintuigelijk: beter zien of extra zintuigen, zoals locatiebepaling van vleermuizen.

Zelf heb ik door het doen van persoonlijke experimenten geprobeerd mezelf te verbeteren op één of meerdere van deze onderwerpen. Een paar voorbeelden: ik gebruikte nootropics voor meer concentratie, ik heb diëten getest voor meer spierkracht, ik doe regelmatig bloedtesten om mijn gezondheid in de gaten te houden, ik heb psychedelica getest om mij spiritueel te ontwikkelen en heb ik een chip in mijn hand laten implanteren om mijn fysieke vermogens uit te breiden.

Maakbaarheid van de mens en filosofie

Hoe kijken filosofen aan tegen de maakbaarheid van de mens? De Duitse filosoof Peter Sloterdijk beschrijft in een rapport van het Rathenau Instituut hoe we met technologie steeds beter in staat zijn om mensen te ’temmen’ en te ’telen’. Het ’temmen’ gaat van e-coaching op basis van big data en slimme algoritmen tot gepersonaliseerde reclame op social media. Met het ’telen’ doelt hij bijvoorbeeld op het wijzigen van embryo’s, waarover je later meer zult lezen.

Een jongen mag tot zijn zevende jaar geen mannen zien en daarna geen vrouwen meer.

Thomas Elyot, diplomaat

Het temmen van de mens is overigens van alle tijden. Zo wilde Plato (428 – 348 voor Christus) ieder kind als bastaard bij het opvoedingsbureau laten opgroeien. Diplomaat Thomas Elyot (1490 – 1546) wilde dat een jongen tot zijn zevende jaar geen mannen zou zien en daarna geen vrouwen meer. Filosoof Thomas Locke (1632 – 1704) vond dat kinderen lekke schoenen moesten krijgen en uit de buurt moesten blijven van poëzie.

Het telen van de mens (ofwel: de maakbare mens) fascineert filosofen ook al jaren. ‘Wat is de mens?’, is de vraag die Griekse filosofen al bezig hield. Volgens Immanuel Kant (1724-1804) was het zelfs de belangrijkste vraag die we onszelf moeten stellen. Hedendaagse filosofen die zich hiermee bezig houden zijn vaak bio-ethici of specialisten in mens-technologie interacties.

We zijn moreel verplicht om de mens te verbeteren.

Professor Julian Savulescu

De Engelse professor John Harris is heel uitgesproken over zijn mening dat mensverbetering in al haar facetten ‘een schitterend vooruitzicht’ is [link onderin]. De Australische professor Julian Savulescu vindt dat de huidige mens niet geschikt is. In de documentaire De Volmaakte Mens zegt hij: ‘We zijn moreel verplicht om de mens te verbeteren. Als je bijvoorbeeld kijkt naar onze samenleving is 1% psychopaat. Waarom zouden we onze samenleving niet willen verbeteren, zowel fysiek, cognitief als moreel?’

Oorsprong

Samen met professor Peter-Paul Verbeek nam ik deel aan een tiendelige podcast-serie van BNR en het Financieele Dagblad over de bionische mens [link onderin]. Een van de belangrijkste inzichten die ik van hem kreeg is dat technologie om de mens te verbeteren geleidelijk geaccepteerd wordt.

Verbeek: ‘Ik geloof niet dat we in één keer allemaal een chip gaan dragen of onszelf genetisch gaan wijzigen. Het zit eerder in de overstap van geneeskundige toepassingen naar gewoon gebruik. Dit zie je bijvoorbeeld nu met Ritalin of plastische chirurgie.’

Dit denk ik zelf ook. Stel je voor dat een medicijn dat hartpatiënten helpt om ze te beschermen tegen een infarct, tevens het leven verlengt van gezonde mensen. Dan wil iedereen dat medicijn wel gebruiken. Je ziet dat nu bijvoorbeeld ook met bètablokkers die studenten nemen voor een examen of bijvoorbeeld met het gebruik van Viagra.

Lucy McRae op Brave New World 2017. Verderop in dit artikel lees je over series (net als de afbeelding boven van Black Mirror), films, boeken en kunstenaars die over de maakbaarheid van de mens gaan.

Hoe kun je de mens veranderen? Welke vormen zijn er?

Vormen

Hoe doe je dat dan, het produceren van een maakbare mens? In een eerder artikel over de supermens maakte ik het onderscheid tussen machinaal, medisch, genetisch en farmaceutisch [link onderin]. De verschillende vormen heb ik hieronder opgesomd met een korte toelichting:

  • Machinaal, bijvoorbeeld electronica in het lichaam of exoskeletten;
  • Medisch, bijvoorbeeld synthetische bloedvervangers of kunstmatige retina’s;
  • Genetisch, bijvoorbeeld het wijzigen van DNA in een mens of embryo (daarover straks meer);
  • Farmaceutisch, bijvoorbeeld met Modafinil voor meer waakzaamheid.

De bron van verbetering is verschillend. Vaak is het, zoals professor Verbeek al aangaf, een middel of therapie die uit de geneeskunde komt. Een andere bron is het leger. Zo ontwikkelt het Amerikaanse leger Tactical Assault Light Operator Suit (TALOS) om soldaten sterker en minder kwetsbaar te maken.

Naast deze vier vormen zijn we tegenwoordig in staat om mensen te wijzigen voordat ze worden geboren. Het volgende deel in dit artikel gaat over die ontwikkeling.


Hoe zit het met onze voortplanting als mens? Daar schrijf ik in dit deel over.

Designbaby

Hoe kun je maakbare mensen maken – of in de woorden van Sloterdijk, ’telen’? Dit begon met IVF. De eerste IVF-baby Louise Brown werd in 1978 geboren. IVF staat voor in-vitrofertilisatie – oftewel, reageerbuisbevruchting. Rond de tijd van de eerste IVF-behandeling was er veel ophef en discussie over. Tegenwoordig vinden we dit heel normaal. Een op de dertig kinderen wordt tegenwoordig zo geboren.

Een stap na IVF is preïmplantatie genetische diagnostiek (PGD). In embryo’s wordt gezocht naar een bepaalde set ernstige genetische afwijkingen. Embryo’s die deze afwijking(en) niet hebben worden in de baarmoeder geplaatst.

Video designer baby

Wat zijn ontwikkelingen in voortplantingstechnologie, zoals PGD, genetische modificaties van embryo’s en ectogenesis? Voor mijn podcast interviewde ik hier Sjoerd Repping over. Hij is hoogleraar humane voortplantingsbiologie aan het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam. We spraken ook over de genetisch gemodificeerde baby’s die eind 2018 in China werden geboren.

Bekijk het interview hieronder:

Interview met Sjoerd Repping

Een paar maanden eerder maakte ik een verslag van een bijeenkomst in september 2018 bij Pakhuis de Zwijger in Amsterdam over dit thema. Ik hield interviews met Sjoerd Repping (AMC), Wieke Betten (VU) en William Meyers (auteur van het boek Bio Art).

Video: verslag van meetup (en interviews) bij Pakhuis de Zwijger in Amsterdam.

Kiembaan

Een wetenschappelijke doorbraak die ervoor kan zorgen dat we mensen kunnen maken, is CRISPR/Cas9 [link onderin]. Met deze methode is het mogelijk om genen aan te passen. Genen, of DNA, zijn het besturingssysteem van het leven. Het regelt de groei, het onderhoud en de afbraak van cellen en biologische processen in het lichaam.

Een controversiële toepassing hiervan is om de genen in een zeer vroegtijdig stadium van de ontwikkeling aan te passen, bijvoorbeeld op het moment dat een eicel net in een reageerbuis door een zaadcel is bevrucht. Hiermee kunnen we genetische ziektes voorkomen, maar mogelijk ook eigenschappen veranderen. Zoals een beter immuunsysteem, meer intelligentie of meer spierkracht. Deze vorm heet kiembaanmodificatie en heeft als bijkomend effect dat de wijzigingen blijvend zijn. Ze worden doorgegeven aan volgende generaties.

Methoden

In Nederland is de wetgeving op dit gebied strikt. In andere landen zijn de regels soms anders, wat er toe leidt dat mensen naar deze landen trekken. Sjoerd Repping (hoogleraar humane voortplantingsbiologie aan het AMC): ‘De mens wordt intrinsiek gedreven tot voortplanten en overleven. De wens om kinderen voort te brengen is sterk. Als de techniek er is, dan is er een markt voor.’ Dit zijn een paar voorbeelden van landen waar de regels anders zijn:

  • Oekraïne. In Oekraïne is een behandeling mogelijk waarbij mitochondriën naar een andere eicel worden verplaatst. Dit leidt theoretisch tot verjonging van de eicel en is daarmee mogelijk een oplossing voor oudere vrouwen. In Engeland is deze behandeling (celkerntransplantatie) al mogelijk bij bepaalde mitochondriale aandoeningen.
  • Cyprus. In Cyprus staat een kliniek waar ouders het geslacht van het embryo kunnen bepalen. Dit wordt gedaan vanuit het argument van ‘family balancing’. Dit betekent dat je misschien graag een jongen wilt als je al twee meisjes hebt.
  • India. In India staan diverse klinieken voor commercieel draagmoederschap. In een artikel in The Guardian staat onder meer dat vrouwen zo’n 4.500 pond krijgen voor hun draagmoederschap [link onderin]. Dat is een fors bedrag in een land waar het gemiddelde maandinkomen zo’n 215 pond is.

Voortplanting 2.0

Heb je nog wel een man en een vrouw nodig voor het voortplanten? In 2018 kwam in het nieuws dat onderzoekers van de Universiteit van Maastricht en het Hubrecht Instituut in Utrecht er in zijn geslaagd om mini-embryo’s te kweken uit de stamcellen van muizen [link onderin].

Wellicht is het dan mogelijk om dat je als twee mannen straks samen een kind kan krijgen. Of dat je als alleenstaande vrouw een kind wilt zonder donor. De eicellen worden dan bevrucht met sperma dat wordt gemaakt uit de eigen stamcellen.

Het embryo wordt dan gemaakt in een laboratorium en groeit via ectogenesis uit tot een baby. Dit zou betekenen dat een vrouw niet meer negen maanden een baby hoeft te dragen [link onderin]. Nu vinden we dat nog gek, maar wellicht is dit over 25 jaar heel normaal.

Hieronder staat een overzicht van de verschillende methoden:

  • IVF (in-vitrofertilisatie): bevruchting in reageerbuis, daarna geplaatst in baarmoeder;
  • PGD (preïmplantatie genetische diagnostiek): DNA screening van embryo;
  • Kiembaanmodificatie: DNA modificatie van embryo;
  • Ectogenesis: groei van embryo naar baby buiten het lichaam.

Zoals je kan zien is de wetenschap steeds beter in staat om de voortplanting te beïnvloeden. De vraag of we dit willen, hoe en voor wie, wordt daarmee steeds relevanter. Om die reden staat bio-ethiek steeds meer in de belangstelling.

Ethiek maakbare mens

De afweging bij elke nieuwe techniek is of het effectief en veilig is. Zeker in de beschreven technieken van IVF tot PGD is er sprake van een strikte medische indicatie. Maar als de techniek er eenmaal is, dan ontstaat er vanzelf weer een nieuwe behoefte.

Critici vrezen voor een hellend vlak: wanneer is iets een ziekte en wanneer is er sprake van mensverbetering? Hoever willen we gaan met het ontwerpen van baby’s?

We moeten ethische discussies houden over waar we de grens moeten leggen.

Jeantine Lunshof, MIT Boston

Jeantine Lunshof (MIT Boston) zegt in een interview in De Groene Amsterdammer dat de ontwikkeling van de techniek niet tegen te houden is: ‘Het zijn hooguit toepassingen die kunnen worden verboden. We moeten ethische discussies houden over waar we de grens moeten leggen.’

Grens medisch en niet-medisch

Filosofe Heidi Mertes (Universiteit Gent) erkent dat het een moeilijke discussie is: ‘Het genezen van een embryo bij een ernstige medische indicatie is niet controversieel, maar andere toepassingen zijn dat wel. De grens tussen medisch en niet-medisch is niet altijd zo duidelijk. Intelligentie is geen criterium voor interventie. Maar stel dat een embryo ver onder het niveau blijkt te liggen, ga je het dan opkrikken? We moeten dus waakzaam zijn, dat de indicatie straks niet richting triviale kenmerken gaat.’

Annelien Bredenoord is hoogleraar Ethiek van biomedische innovatie in Utrecht: ‘We hebben altijd gedacht dat het onverantwoord was om veranderingen in de kiembaan aan te brengen, omdat die overerven in de volgende generatie.’ Maar een verantwoorde toepassing heeft het Britse parlement in 2015 goedgekeurd. Daarmee mogen de mitochondriën in een embryo vervangen worden. Zo zijn het kind en het nageslacht voor eens en voor altijd van een mitochondriale aandoening verlost. Is dat dan onverantwoord?

Epigenetisch programmeren

Hier had ik het over met epigenetica promovenda Désirée Goubert in een podcast interview [link onderin]. Zij stelt dat epigenetisch programmeren veel potentie heeft, maar dat er op politiek en ethisch vlak nog veel moet gebeuren: ‘Willen we echt gaan naar de ‘maakbare mens’, waarbij ook de oogkleur en de intelligentie van onze toekomstige ‘designer baby’s’ aangepast worden? Of houden we het bij uitzonderlijke ziekten en uitzonderlijke situaties, zoals bijvoorbeeld dat BRCA1-gen, wat toch wel een enorm verhoogde kans op borstkanker geeft.

Ikzelf vind dat het gebruiken van epigenetisch programmeren voor bepaalde ziekten zeker aangemoedigd moet worden, maar voor esthetische doeleinden zoals bijvoorbeeld de kleur ogen, of hoe intelligent we zijn, moeten we heel voorzichtig zijn. We willen natuurlijk niet naar een wereld waarin we genetisch allemaal hetzelfde zijn. Want dan heeft dat maar één virus nodig en zijn we allemaal even vatbaar.’

Tempo

Overigens vinden zowel Sjoerd Repping als Heide Mertes dat de verwachtingen over het tempo waarin de mens haar eigen voortplanting onder controle krijgt niet overdreven moet worden. Heidi Mertes: ‘Het gaat niet zo razendsnel zoals vaak wordt voorgesteld. Designbaby’s hebben we morgen echt niet.’

Toch moeten de wetenschap en overheden niet te terughoudend zijn volgens haar. ‘Anders pakken mensen het vliegtuig naar een land waar het wel kan. Dat is duur en niet zonder risico’s.’ Hetzelfde zegt Sjoerd Repping: ‘We zijn hier omdat onze ouders en voorouders een kind hebben gewild. We hechten een grote waarde aan genetisch ouderschap, de eigenheid doorgeven.’

The Modular Body van Floris Kaayk (foto is van Annina Romita)

In dit deel lees je over de gevolgen van de maakbare mens.

Gevolgen maakbare mens

Het klinkt als iets van deze tijd, het streven om onszelf een upgrade te geven. Toch is dit al van alle tijden. In 1943 publiceerde de Engelse auteur C.S. Lewis het boek De afschaffing van de mens. Later schreef hij overigens ook nog de nog steeds bekende reeks De Kronieken van Narnia. In het boek De afschaffing van de mens verkent hij de vraag: wat gebeurt er als onze macht over de natuur groeit, onze macht over de mens?

Wat gebeurt er als onze macht over de natuur groeit, onze macht over de mens?

C.S. Lewis, auteur

Hij is van mening dat de gebruiker van de techniek geen eigen, persoonlijke macht heeft over de natuur. In een artikel in De Groene Amsterdammer vat Frank Mulder dit samen: ‘Het is een macht die sommige mensen bezitten, en waarvan zij andere mensen al dan niet kunnen laten meeprofiteren.’ Neem een vliegtuig: daarmee kun je op vakantie gaan, of anderen mee bombarderen.

Irrationale neigingen

Maar wat zijn de gevolgen hiervan? Hoe moeten we dan als mensheid verder? Wat gebeurt er nu we steeds meer machtsmiddelen hebben zoals genetica, genetische modificatie, neurotechnologie en kunstmatige intelligentie? C.S. Lewis is niet positief: ‘Op het moment dat de mens triomfeert over de natuur blijkt de hele mensheid te zijn onderworpen aan een handvol individuen, en die zijn onderworpen aan wat in henzelf puur natuur is: hun irrationele neigingen.’

Die ‘irrationele neigingen’ schreef Lewis op in de tijd van Nazi-Duitsland, maar wat betekent het nu? Vaak wordt het idee van de maakbaarheid van de mens in verband gebracht met eugenetica. Dit is het concept dat je hele bevolkingsgroepen naar je eigen zin en inzicht kan wijzigen, iets wat Hitler hoog in het vaandel had.

Het verschil, naar mijn idee, ten opzichte van het begin van de twintigste eeuw is dat het waarschijnlijk nu steeds meer een individuele keuze wordt in plaats van een collectieve keuze die van bovenaf wordt opgelegd. Dat betekent overigens niet dat de gevolgen minder goed of slecht zijn, want individuele keuzes worden ook beïnvloedt door cultuur, bedrijven en de overheid.

Gevolgen voor individu

Wat zijn de gevolgen voor een individu? Van Keulen en Van Est schrijven in hun essay dat technologie ervoor zorgt dat de vaardigheden veranderen. We krijgen er nieuwe vaardigheden bij (reskilling of upskilling), maar sommige competenties beheersen we minder (deskilling).

Dit kan er volgens de auteurs ook voor zorgen dat het gevolgen heeft voor hoe we met elkaar omgaan. Neem een simpel voorbeeld als de smartphone. Dit heeft in ieder geval in mijn leven geleid tot een andere vorm van communicatie en een andere vorm van omgang met mijn familie, vrienden en vriendin.

Om die reden hanteren Allenby en Sarewitz drie niveaus waarmee je moet kijken naar nieuwe technologie:

  1. Directe impact van technologie op het individu;
  2. De impact op sociotechnische systemen en bijbehorende sociale en culturele patronen;
  3. De impact op mondiaal niveau.

Vanuit deze redenering kan het dus lijken dan mensverbetering een individuele keuze is (niveau 1). Maar de inzet van deze technologie wordt vaak gedreven door commerciële, militaire of nationale motieven (niveau 2). In zijn boek Homo Deus voorziet Yuval Noah Harari bovendien het ontstaan van een verschil tussen de supermens en de gewone mens (niveau 3).

Beeld uit de film Gattaca

Wat is de toekomst van de maakbare mens?

Toekomst

De maakbare mens is volgens filosoof John Harris ‘een schitterend vooruitzicht’. In een interview met de Volkskrant veegt hij een aantal praktische bezwaren van tafel [link onderin]. Twee voorbeelden uit dat stuk:

  • Een natuurlijk genoom is niet beter dan een gemanipuleerd genoom. Hooguit verschilt de yuk-factor, de weerzin bij mensen;
  • Je moet ergens beginnen met innovaties. Dan volgt bredere beschikbaarheid vaak vanzelf.

Het meest interessante deel van zijn visie is dat de maakbare mens er niet van de één of andere dag is. ‘Waar houdt de mensaap op en waar begint de mens? Dat is niet te zeggen. In de toekomst zal er net zo’n naadloze overgang zijn naar de wezens die na ons komen.’

In de toekomst zal er een naadloze overgang zijn naar de wezens die na ons komen, net als van de mensaap naar de mens.

John Harris, filosoof

De eerste stappen zien we al. In 1991 schreef Mark Weiser, toen hoofd ontwikkeling bij Xerox, al: ‘de meest betekenisvolle technologieën zijn diegenen die verdwijnen. Ze raken zo verweven met het alledaagse leven dat ze daarvan niet meer te onderscheiden zijn.’ Zijn visie sluit naadloos aan bij de maakbare mens. Doordat we technologie toevoegen aan ons lichaam of technologie gebruiken om onszelf aan te passen, zal het gebruik van intieme technologie niet meer te onderscheiden zijn van ons als mens. 

Mens als god

Waar leidt dit toe? Volgens Yuval Noah Harari in zijn boek Homo Deus vormen wetenschappers ons van mensen naar goden. Dit doen ze niet bewust. Ze werken aan therapieën en oplossingen om ziektes te genezen en zoals je al eerder las: wellicht zijn daar toepassingen bij die reeds gezonde mensen helpen om hun capaciteiten uit te breiden of om langer te leven.

In zijn boek onderbouwt Harari dat de mens bestaat uit algoritmes in de vorm van gevoelens, emoties en verlangens. Door wetenschappelijke doorbraken zijn onderzoekers steeds beter in staat om deze ‘menselijke algoritmes’ te analyseren en bij te sturen.

Je subjectieve ervaringen bestaan uit onderling verbonden gevoelens, emoties en gedachtes. Die gedachtes en je geheugen bestaan uit elektrische signalen die neuronen met elkaar uitwisselen. Sommige wetenschappers zoals Daniel Dennet en Stanislas Dehaene claimen daarom dat alle relevante vragen met betrekking tot dat menselijke algoritme beantwoord kunnen worden door de activiteiten van de hersenen te analyseren. Hier spelen een bewustzijn of subjectieve ervaringen geen rol bij.

Gevaar humanisme

Door wetenschap en technologie zijn we steeds beter in staat om het gedrag, de gevoelens en de voorkeuren van de mens te analyseren en manipuleren. Tegelijkertijd staat het humanisme in het overgrote deel van de wereld op de voorgrond. Dit betekent dat wij als mens betekenis geven aan de wereld en het individu voorop staat. Denk aan politiek (de kiezer bepaalt), de economie (de markt bepaalt), kunst (de schoonheid wordt bepaald door de aanschouwer) en onderwijs (scholieren moeten denken voor zichzelf).

Maar, zoals je al hebt gelezen, wetenschappers, en daarmee ook bedrijven en overheden, zijn steeds vaker in staat om de menselijke gevoelens, gedachtes, voorkeuren en wil beter te analyseren en te manipuleren. Op een andere schaal noemt Harari dit in zijn boek dataïsme. Dit is het concept dat data alles kan oplossen. De mens, in de vorm van het ‘menselijk algoritme’, is een dataverwerkingssysteem. Sterker nog: we bouwen mee aan dat dataïsme door via het gebruik van e-mail, social media en het gebruik van Internet of Things-apparaten. Al deze data komt in handen van grote bedrijven als Google, Facebook en Amazon.

In welke mate bepalen wij de koers van de toekomst van de mens?

Dit is volgens mij de crux. Wat als je de eerdere waarschuwingen over de maakbare mens combineert met deze ontwikkelingen? Als de primaire aanjagers van mensverbetering economisch en politiek zijn én als deze krachten steeds beter in staat zijn om ons gedrag bij te sturen, in welke mate bepalen wij dan als samenleving of individuen de koers van de toekomst van de mens? Het gevaar is reëel dat we de illusie hebben dat we dat doen, maar niet zelf de touwtjes in handen hebben.

Impact op samenleving

Een ander scenario die Harari schetst in Homo Deus is de splitsing van de mensheid in twee categorieën: de normale mens en de supermens. Professor Michael Bess, auteur van het boek Make Way for the Superhumans, ziet dit gevaar ook en voegt daar nog een vorm van fragmentatie aan toe [link onderin naar mijn interview met Michael Bess].

Michael Bess: ‘Naast een verticale fragmentatie is een horizontale fragmentatie ook een mogelijkheid. Je krijgt dan enclaves van bepaalde type aanpassingen. Een simpel voorbeeld is dat musici zich op een bepaalde manier willen wijzigen en zich clusteren. Ze gaan zich dan niet mengen met andere groepen, zoals tennissers of hardlopers. Aangezien het stamgevoel diep in ons zit, kan dat leiden tot spanningen tussen bevolkingsgroepen.’

Oplossing

De mogelijkheden die we straks hebben om de maakbare of ‘volmaakte’ mens te maken, brengen ook veel meer verantwoordelijkheden met zich mee. Het kan leiden tot een betere wereld, maar ook tot een dystopie. De keuze ligt volgens Michael Bess bij ons, in onze individuele en collectieve keuzes.

Collectief gaat het om regels en afspraken die we maken over de ontwikkeling en gebruik van nieuwe technologieën. Een eenvoudige regel kan zijn dat je geen upgrades mag hebben die een ander schade berokkenen, maar vaak zijn de gevolgen van technologie niet te voorzien. In een artikel over technologie-ethiek heb ik dit verder uitgewerkt [link onderin].

Een sprekend voorbeeld in het licht is een patiënt die de ziekte van Parkinson had. Hij onderging Deep Brain Stimulation (DBS), een methode om met zwakstroom in het brein de symptomen van deze aandoening te verminderen. Dit hielp, maar de persoonlijkheid van de patiënt veranderde ook. Hij werd extravert, begon dure dingen te kopen, te stelen en vreemd te gaan. Er was geen tussenweg, na de DBS verdween dit weer.

Individueel gaat het om bij jezelf na te gaan wat belangrijke waarden in het leven voor je zijn. Waarschijnlijk kan je straks niet voor álle upgrades kiezen, maar moet je een keuze maken en de voordelen, nadelen, impact op anderen en mogelijke neveneffecten afwegen. Een fictief voorbeeld kan zijn dat een bepaald hersenimplantaat is waarmee jij je beter kan concentreren, maar dat je dan geen variant kan installeren dat je motorische vaardigheden verbetert.

In juni tot en met augustus 2018 werkte ik mee aan een tiendelige podcast reeks van BNR en het Financieel Dagblad over de maakbare mens [link onderin].

Naast filosofen en ethici waar ik eerder over schreef, zijn kunstenaars, film- en documentairemakers geïnteresseerd in dit thema.

Maakbare mens documentaire

Wat is een goede documentaire over de maakbare mens? In de volgende alinea schrijf ik over de Nederlandse documentaire De Volmaakte Mens van de VPRO en Human uit 2016.

  • Op Netflix zijn wel afzonderlijke afleveringen te zien van onderdelen van de maakbare mens. Zo gaat een aflevering van Liquid Science over langer leven en een aflevering van Explained over genetische modificatie bij embryo’s.
  • In 2013 kwam de documentaire Fixed: The Science/Fiction of human enhancement uit [link onderin]. Deze documentaire kun je voor een paar dollar bekijken.

Maakbare mens VPRO

De bekendste Nederlandse documentaire over dit onderwerp komt uit 2016. Toen maakte de VPRO in coproductie met Human de serie de Volmaakte Mens met presentator Bas Heijne [link onderin]. Dit werd opgedeeld in zes thema’s:

  1. Designerbaby
  2. De dood uitgedaagd
  3. Sleutelen aan de ziel
  4. De bionische mens
  5. Mens versus machine
  6. Wat is de mens

Zelf vond ik dat de makers een breed palet aan onderwerpen hebben behandeld. Bas Heijne is oprecht geïnteresseerd in zijn gasten, zelfs als ze expliciet hun mening naar voren brengen. Wel vind ik dat hij iets teveel naar de negatieve kant hangt. Dit kan ik overigens wel begrijpen, want dat is de eerste reactie van de meeste mensen als het om nieuwe technologie gaat.

Films

Wat zijn de interessantste films over de maakbare mens?

  • De film Gattaca (1997) geldt als het schoolvoorbeeld als het gaat om selectie en aanpassing van embryo’s. In de film kiest het overgrote deel van de ouders om de voortplanting uit te besteden aan een kliniek.
  • De oorspronkelijke Ghost in the Shell (1995) gaat over een cyborg, een perfecte samensmelting van mens met machine. Alleen haar hersenen zijn niet kunstmatig, voor de rest bestaat ze uit mechanica en gekweekte organen en weefsels. Ben je dan nog wel mens? Zijn de modificaties je eigendom?
  • Een film over langer leven en de implicaties daarvan is In Time (2001). In deze film stopt de biologische veroudering in je vijfentwintigste levensjaar. De film is een interessant gedachte-experiment hoe je hier regels en afspraken over kan maken als maatschappij. Spreken we dan met elkaar af dat je een bepaalde hoeveelheid tijd op aarde hebt? Kun je meer tijd kopen als je geld hebt?

Series

Wat zijn de interessantste series over de maakbare mens?

  • De Jetsons (1962) is een tekenfilmserie over een familie die 100 jaar in de toekomst leeft. Professor Michael Bess haalt deze serie echter aan om een andere reden en schetst de ‘Jetson Fallacy’. Dit is om te laten zien dat veel science-fiction films en series aan een belangrijk concept voorbij gaan. De wereld in de serie is veranderd met vliegende auto’s en robots die het huishouden doen, maar de mens is zelf niet veranderd. Volgens Michael Bess is het onvermijdbaar dat we ook als mens gaan veranderen.
  • Een van mijn favoriete series over de toekomst is Black Mirror (2011). Deze serie is te zien op Netflix. Een paar voorbeelden waarin de maakbare mens in terugkomt, zijn: The Entire History of You (seizoen 1) over het uitbreiden van het geheugen, White Christmas (seizoen 2) over kunstmatige intelligentie simulaties en Arkangel (seizoen 4) over het inbrengen van chips om je kind te volgen en te controleren. In een interview met de Volkskrant laat Peter-Paul Verbeek weten ook een fan te zijn van de serie [link onderin]. ‘Black Mirror lijkt systematisch alle grote vragen af te gaan die de huidige technologische ontwikkelingen ons stellen.’
  • Een derde favoriet van mij is Altered Carbon (2018). In deze serie is je persoonlijkheid losgekoppeld van je fysieke lichaam. Een gevolg hiervan is dat mensen hun lichaam elke keer vervangen door een ander (gekloond) of nieuw exemplaar. Dit zorgt ook weer voor ongelijkheid in de maatschappij.

Black Mirror lijkt systematisch alle grote vragen af te gaan die de huidige technologische ontwikkelingen ons stellen.

Professor Peter-Paul Verbeek

Boeken

Wat is de interessantste fictie over de maakbare mens?

  • In de podcast voor BNR en het Financieel Dagblad vertelde Peter-Paul Verbeek dat het boek Frankenstein (1817) van Mary Shelley hem het meeste aansprak, aangezien het de les meegeeft dat we als mens de technologie moeten opvoeden als we haar creëren.
  • Het boek Brave New World (1932) van Aldous Huxley kan hierin ook niet ontbreken. In het boek wordt een wereld geschetst die wordt beheerst door technologie en rationalisatie. Er is geen armoede en er zijn geen oorlogen, maar er zijn ook geen culturele dingen zoals godsdienst en kunst.
  • Een boek dat ik heerlijk vond om te lezen was Nexus (2012) van Ramez Naam. Dit is het eerste boek van drie delen en speelt zich af in het jaar 2040. De kern van het verhaal is de ontdekking van een synthetische drugs waarmee je het brein kan programmeren en met anderen kan communiceren.

Een ander recent voorbeeld is Seveneves (2015) van de bekende science-fiction schrijver Neil Stephenson. Vooral het concept dat in het tweede deel aan bod komt, vind ik interessant. Daarin besluit de groep overgebleven vrouwen om per persoon één type genetische modificatie toe te staan, waarna generaties later diverse (genetisch geformeerde) enclaves ontstaan.

Kunst

Wat zijn de boeiendste voorbeelden in de kunst als het gaat om de maakbare mens?

  • Uiteraard moet ik dan beginnen met Stelarc (1946). Hij wordt ook wel de ‘goeroe van de cyborg-kunst’ genoemd. Hij doet performances met robots en exoskeletten en hij heeft een zogenaamde derde oor in zijn linkerarm laten aanbrengen.
  • Op het Brave New World congres 2017 heb ik Lucy McRae ontmoet. Zij is science-fiction kunstenaar en noemt haarzelf een ‘body architect’. Zo maakte ze een elektronische tatoeage en een parfum dat je inslikt (en dat zich via je poriën weer verspreid).
  • In Nederland is filmmaker Floris Kaayk (1982) bekend van zijn project The Modular Body. Dit is een interactieve film over de maakbaarheid van de modulaire mens. Het idee is simpel: waarom gaan we uit van de mens zoals die nu is, waarom zouden we die niet helemaal opnieuw kunnen ontwerpen?

Iemand die ik ook boeiend vind is Heather Dewey-Hagborg (1982). Haar werk zag ik op de Border Sessions 2016 in Den Haag, waar ze ook een lezing gaf. Zij maakt visualisaties van het gezicht van mensen van DNA dat ze op straat vindt. Denk aan een stuk kauwgom of een uitgedrukte sigaret. Dit kunstwerk zette me aan het denken over (genetische) privacy en het eigendom over je eigen DNA.

Werk van Heather Dewey-Hagborg

Tot slot, wat is mijn voorlopige conclusie?

Conclusie

In mijn interview met professor Michael Bess vroeg ik hem of de supermens iets onvermijdelijks is. Hij moest lachen: ‘Als ik iets heb geleerd uit de geschiedenis, is dat nooit iets vast staat of onvermijdelijk is.’

Mijn conclusie is echter wel dat de supermens er komt. Dit baseer ik op een principe dat ik hanteer als ik nadenk over de toekomst. Dit principe heb ik overigens van Tim O’Reilly. Het principe is een quote van science-fiction auteur William Gibson. Omdat ik geen goede Nederlandse vertaling kan vinden die recht doet aan de oorspronkelijke zin, pak ik de originele uitspraak: ‘The future is already here — it’s just not very evenly distributed.’

The future is already here — it’s just not very evenly distributed.

William Gibson, auteur

Mijn fascinatie met de toekomst begon met biohacking, het ingrijpen in de mens om jezelf te verbeteren. In al mijn persoonlijke experimenten en gesprekken met wetenschappers, experts, kunstenaars en visionairs word ik in mijn visie gesterkt dat we steeds meer en steeds ingrijpender willen ingrijpen op de (biologische) mens om die te verbeteren. Dit is nu nog niet altijd goed zichtbaar of evenredig verdeeld, maar het blijft onvermijdelijk dat de mens dit doet.

Bedachtzaam optimistisch

Ben ik daar bang voor? Nee, ik ben bedachtzaam optimistisch dat we als mens verstandig met onze nieuwe capaciteiten zullen omgaan. De term ‘bedachtzaam optimisme’ komt van de kunstmatige intelligentie onderzoeker Erik Brynjolfsson.

Naast de onvoorwaardelijke soort, zoals de positieve verwachting dat de zon morgen weer zal opgaan, is er ook, zoals hij het noemt, een bedachtzaam optimisme. Het gaat dan om de verwachting dat er iets goeds gebeurt als je daar hard je best voor doet en er doelgericht en met zorgt naartoe werkt.

Dat is het optimisme dat ik voel als het gaat over de toekomst van ons menszijn. De vraag blijft alleen of onze menselijke waarden en kwaliteiten mee kunnen groeien met de explosie van onze cognitieve en fysieke mogelijkheden.

Kunstenaar Stelarc

Spreker maakbare mens

In 2019 gaf ik een keynote bij het Veerevent Delft over de maakbare mens. Bekijk de presentatie hieronder:

Presentatie over maakbare mens 

Bronnen

Meer informatie over het boeken van een lezing over dit onderwerp:

Eerder schreef ik deze artikelen over dit onderwerp:

Dit zijn gerelateerde artikelen:


Deze podcasts heb ik zelf gemaakt over dit onderwerp. Je kan je ook abonneren via iOS (iPhone), Spotify of via een podcast-app naar deze afleveringen luisteren.

Aflevering 87 is met professor Heidi Mertes over de maakbaarheid van de mens:

Andere relevante interviews zijn (zoek de afleveringen op in je favoriete podcast app):

  • Aflevering 83 met professor Maartje Schermer over human enhancement.
  • Aflevering 77 met professor Sjoerd Repping over designer baby’s.
  • Aflevering 74 is met professor Peter-Paul Verbeek en Robin Rotman (BNR en FD) over mensverbetering.
  • Aflevering 69 was met professor Michael Bess, auteur van het boek Make Way for the Superhumans. 
  • In aflevering 65 vertel ik zelf over human enhancement.
  • Aflevering 63 is met Désirée Goubert. Ze doet promotieonderzoek naar epigenetica.

Gedurende 10 afleveringen was ik als expert te gast in de podcast Bionic Man van BNR en het Financieel Dagblad. Luister de afleveringen hieronder.


Deze non-fictie boeken heb ik over dit onderwerp gelezen:

  • Boek Homo Deus
  • Boek Make way for the Superhumans
  • Boek De afschaffing van de mens

Deze documentaires over dit onderwerp heb ik gezien:

Deze series, films, fictie boeken en kunstenaars gaan over de maakbare mens:

Dit zijn externe links die ik heb gebruikt:


Hoe denk jij over de maakbaarheid van de mens? Laat een reactie achter!

Over de auteur

Futurist, toekomst-onderzoeker en topspreker Peter Joosten MSc. geeft lezingen, webinars en workshops over de impact van technologie op de mens en maatschappij. Naast spreker is hij ook auteur van de boeken Biohacking en Supermens, podcastmaker en gastdocent bij de TU Eindhoven.

Meer weten over Peters werk?

Wil je meer weten over Peters lezingen, zijn tarieven, expertise en hoe een aanvraag in zijn werk gaat? In deze sprekerskit vind je alle informatie die je nodig hebt. Klik op de button hieronder en download de PDF direct.

Mis geen updates

Schrijf je in voor Toekomstbeelden en ontvang iedere maand mijn nieuwsbrief om beter voorbereid te zijn op de toekomst!

Wat opdrachtgevers zeggen over Peter

Mooie presentatie, super interactief en bovendien heel interessant en inspirerend.

Ik raad Peter van harte aan als spreker!

Anna van Oenen, Visma Nmbrs

Peter heeft een heel interessant verhaal waarbij hij gebruik maakt van een fijn tempo en voldoende afwisseling en interactie.

Kortom: een aanrader!

Jorien van den Akker, Demcon

Interesse?

In mijn lezingen, workshops en webinars geef ik een overzicht van de meest relevante (technologische) ontwikkelingen, de kansen die ze opleveren en de risico’s die ze met zich mee brengen.

Mijn insteek is praktisch, met talrijke concrete voorbeelden, humor en veel interactie met de deelnemers.

Interesse?

In mijn lezingen, workshops en webinars geef ik een overzicht van de meest relevante (technologische) ontwikkelingen, de kansen die ze opleveren en de risico’s die ze met zich mee brengen.

Mijn insteek is praktisch, met talrijke concrete voorbeelden, humor en veel interactie met de deelnemers.

Reacties

  1. Louis de XIX 13 april 2020 at 14:40 - Reply

    Dit heeft zeer geholpen met mijn tekst voor Nederlands,
    Thanks!

    • Peter Joosten 15 april 2020 at 12:29 - Reply

      Hi Louis,

      Graag gedaan!
      Hopelijk krijg je er een goed cijfer voor :)

      Peter

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.